حسین صادقی ؛عضو بنیاد قم پژوهی و مدرس گردشگری

دهستان قمرود در شمال شرقی قم قرار گرفته است. مرکز با شهر قم ۲۰ کیلومتر فاصله دارد منطقه دشتی است که فقط در میان دشت دو کوه منفرد دارد یکی از آنها «سپر رستم» بالای روستای فرج آباد قرار دارد. در دامنه غربی آن بقایای صدف ‎ های دو کفه ‎ ای بسیار وجود دارد، کوه دیگر «کوه سفید» است که در شرق کوه سپر رستم قرار درد از کوه سنگ سفید مرمر تب استخراج می ‎ شود. منطقه شامل دو بخش است که به وسیله رودخانه قمرود و انار بار به دو بخش تقسیم شده است.عمدتاً ساحل راست یا بخش شرقی را «قمرود» و بخش غربی را «البرز» می ‎ نامند. در سمت شمال منطقه بررسی باستان شناسی قمرود رودخانه ساوه رود یا قره چای جری ان دارد که از سمت غرب وارد دشت قمرود می ‎ شود در شمال شرقی روستای ملک آباد و رودخانه قمرود و قره چای به هم متصل شده و رودخانه مسیله را به‌ وجود می ‎ آور ند. رودخانه قمرود فصلی است ولی ساوه رود یا قره چای اندک آبی دارد. شیب منطقه از سمت غرب به شرق است و اختلاف سطح زمین از غرب اتوبان در غربی ترین نقطه منطقه ۳۳۳۰ پا و در مظفر آباد مسیله، شرقی ترین قسمت مورد بررسی ۲۶۴۶ پا است. رودخانه قمرود، رودی بسیار ناآرام و دارای آبی شیرین است ولی قره چای، بسیار آرام، براساس پژوهش ‎ های باستان شناختی سطح دشت حدود ۵۰۰۰ سال حدود ۲/۶۵متر دو بخش شرقی بالاتر آمده که علت آن وجود گل و لای رود قمرود و شیب زمین است. به دلیل همین لای زمین ‎ های بخش شرقی خاک بسیار حاصل خیز دارد ولی منطقه البرز تقریباً شنی است. باز هم بر اساس پژوهش ‎ های باستانشناسی این قسمت از منطقه لااقل از دوره فرا پارینه سنگی حدود ۱۲۰۰۰ سال پیش هیچ تغییری نکرده است. علت آن هم آرام بودن قره چای است در طی پنج فصل بررسی منطقه قمرود به سرپرستی میر عابدین کابلی در منطقه ‎ ای به وسعت ۴۰۰ کیلومتر مربع گروه باستان شناسی قمرود جمعاً این آثار شامل محوطه ‎ های باستانی، تپه، امامزاده، قلعه، کاروانسرا، میل، پل است. از این تعداد ۴۲ محوطه در منطقه البرز و ۳۶ محوطه واثر در بخش قمرود یا ساحل راست رودخانه و ۳ اثر بر روی رودخانه و ۱۲ اثر در قسمت شمال رودخانه مسیله و منطقه جنگل شناسایی شده که کهن ترین آنها به دوره فرا پارینه سنگی (حدود۱۵۰۰۰سال ‌ پیش) و جدید ترین آنها بقعه شش امامزاده و نیز تعدادی قلعه ‎ های عصر ناصری عموماً ساخته ‎ های مهندس الممالک غفاری است. محوطه ‎ ها و تپه ‎ های پیش از تاریخ کهن که مربوط به دوره نوسنگی و آغاز عصر فلز است جمعاً در شش محوطه دیده شده است که از این تعداد محوطه ‎ های قره تپه، آق تپه و سیاه تپه چه از جهت وسعت و چه از جهت ارتفاع وسیع ترین و بلند ترین محوطه ‎ های این منطقه هستند ضمن اینکه هر سه محوطه در یک زمان تکوین یافته و یک زمان هم خالی از جمعیت شده اند. در این گفتار به بررسی محوطه ‎ های اصلی می ‎ پردازیم: * قره تپه قمرود (شماره ثبتی: ۱۹۹۲ ) این تپه در روستای سیف آباد و در بخش مرکزی دهستان قم رود واقع شده است. قره تپه روی پشته ‌ ای شکل یافته است که محصور در مزارع سبز و خرم است. تپه ۳۲۰ متر درازا و ۲۷۵ متر پهنا و ۲/۸۵ متر بلندی دارد. این تپه به دو بخش قابل تفکیک و چسبیده به هم است. بخش نخست که قسمت اعظم تپه را تشکیل می ‎ دهد به پیش از تاریخ تعلق دارد و بخش کوچکتر که در غرب تپه اصلی است. پشته ‌ ای است که شکل قلعه کوچکی را با حصار و برج ‌ هایی در چهار گوشه القا می ‎ کند و از جهت زمانی به قرون نخستین اسلامی تعلق دارد. گورستان مردمان این قلعه هم روی تپه اصلی بوده است. قمست ‌ های زیادی از تپه اصلی در گذشته دستخوش تخریب شده و ساکنان قمرود با برداشتن خاک و جوشانیدن آن اقدام به استحصال قلیا برای مصارف صنعتی هم چون صابون می ‎ کردند. نشانه ‎ های بسیار از کوره ‎ های مربوط به آن هنوز بر سطح تپه هویداست. در کاوش ‌ هایی که در قره تپه قمرود که از سال ۱۳۷۳ آغاز و طی ۶ فصل ادامه یافت در طی این مدت کارگاهی به وسعت چهار صد متر مربع به ارتفاع ۳ متر خاک برداری شد در این ارتفاع هفت لایه باستانی شناسایی گردید. موارد فرهنگی و اقتصادی گرد آوری شده از تپه نکات بسیاری را به شرح زیر آشکار کرده است. سفال ‎ های پیش از تاریخی فلات مرکزی مانند سفال ‎ های قرمز رنگ زاغه دشت قزوین، سیلک کاشان، قره تپه شهریار، چشمه علی ری ، تپه اسماعیل آباد کرج، سنگ چخماق شاهرود و بسیاری محوطه ‎ های دیگر که نمونه بسیار ارزشمند ظرف سفالی خوش ساخت بسیار بزرگی با ارتفاع ۹۷ سانتی متر و قطر دهانه ۱/۲۲ سانتی متر است که زینت بخش موزه ایران باستان است.(تصویر) قطعات کوچک از سنگ مرمر نباتی رنگ متعلق به ظروف مرمرین – سردوک ‎ های سفالی به تعداد نسبتاً زیاد با تنوع بسیار – چند قطعه از بدنه ظروف مسی یا میله ها – یک قطعه سنگ مس – یک قطعه کوچک از بوته ‎ های قالب گیری که ذرات فلز بدان چسبیده است. – ابزار سنگی همچون بیل – قطعات پراکنده از ابزار سنگی – تیغه ‎ های سنگی متعلق به عصر نوسنگی و عصر فلز

یکی از نشانه ‎ های جوامع نوسنگی و آغاز دوره کشاورزی ظهور ابزار کشاورزی همچون بیل است که در قره تپه قمرود به تعداد بسیار زیاد در سطح تپه دیده می ‎ شود. که اندازه ‎ های بین ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر هستند. ساکنان این دهکده از طریق کشاورزی و تربیت حیوانات شکار زندگی می ‎ کردند.

آثار معماری خشتی به جای مانده تصویری از اناق های جداگانه برای زیست و انبار نشان می ‎ دهد.

ساکنان این محل با صنایع سنگ تراشی و ذوب مس نیز آشنا بودند. با توجه به آزمایش ‎ های به عمل آمده همگی این آثا متعلق به ۶۵۰۰ تا ۷۵۰۰ سال پیش است. به طور کلی در بررسی‌ هایی که در کنار قره تپه صورت گرفته است مشحص شده چهار سیل عمده صورت گرفته است. که یک جابجایی را در نیمه هزار چهارم از شرق قمرود و کناره ‎ های شرقی منطقه البرز به غرب این منطقه اتفاق افتاده از اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم باز هم به سبب وضعیت جوی و آب و هوایی، جا به جایی این بار به طور معکوس از غرب البرز به سمت شرق رودخانه قمرود صورت گرفته است و در نیمه اول هزاره باز هم جابه جایی سوم را باعث شده باشد، چرا که در دوره تاریخی مجدداً غرب البرز را آکنده از جمعیت می ‎ یابیم.

به طور کلی این جابه جایی را ما در هزاره ‎ های مختلف از شرق قمرود به البرز و برعکس داریم. بر این اساس، در دوره پارینه سنگی پایانی، منطقه البرز اگر نگوئیم منطقه سکونت گاهی لااقل می ‎ توان ادعا کرد محل تردد مردمان بوده است. این امر به دور از ذهنیت هم نیست، چون کنار قره ‌ چای جگن زار، همراه با درختان گز و دیگر درختچه ‎ های وحشی است. وجود آب و موقعیت طبیعی، زیستگاه مناسبی برای آبشخور حیوانات است. امروزه نیز به دلیل وجود حیوانات شکاری منطقه شکارگاه تا اندازه ‎ ای تحت حفاظت است. قمرود در دوران تاریخی مجدداً به وضعیت پیشین بر می ‎ گردد این بار هم منطقه البرز طرف توجه قرار گرفته و جمعیت زیادی در آن مستقر می ‎ شود ولی از اواخر دوره ساسانی، نخستین حرکت ‎ ها برای استقرار دوباره به سمت شرق آغاز می ‎ شود و روی قره تپه قمرود استقرای کم رنگ می ‎ یابد، در دوره اسلامی این حرکت به نحو چشمگیری سرعت می ‎ گیرد و در قرون اولیه اسلامی جمعیت بالایی را پذیرا می ‎ شود ولی از آن سو منطقه البرز به مرور خالی از جمعیت و کل آن منطقه شامل فقط دو روستای کوچک شده است. البته این جمعیت دیری نمی پاید، زیرا باز هم رودخانه قمرود با طغیان شدید هر آنچه را که هست به ویرانی می ‎ کشاند. ولی مسلماً دشت خالی از جمعیت نیست، چون با چند قلعه و محوطه از این زمان، یعنی دوره صفویه روبرو هستیم و سرانجام در دروه قاجاریه، قمرود دوباره رو به آبادانی نهاده است و امروز هم یک قطب با اهمیت در استان قم تلقی می ‎ شود.

به نظر نگارنده دشت مسیله و قمرود با وجود نزدیک به ۱۰۰ اثر ارزشمند ثبتی از دوره نوسنگی تا معاصر به عنوان یک قطب و مسیر گردشگری در استان قم محسوب می شود و بنده بارها گردشگران زیادی را در این مسیر ارزشمند تاریخی و طبیعی هدایت کرده‌ام و با امکان سنجی می توان این مسیر را به عنوان یکی از بهترین مسیرهای گردشگری استان قم معرفی کرد که تلفیقی از گردشگری تاریخی و طبیعی و فرهنگی می باشد

خبرنگار: سید علی رضا فقاهتی
سپهر اقتصاد