فهرست عناوین

نویسنده : محمد عابدی میانجی

فهرست عناوین

چکیده: این نوشتار به نقش و جایگاه «فرهنگ قرآن» در تدوین پایان نامه ها می پردازد، نویسنده نخست از ضرورت تدوین «فرهنگ قرآن» و ضوابط رعایت شده در آن سخن می گوید، سپس چالش های فراروی تدوین پایان نامه ها را مطرح می کند که عبارتند از: یافتن موضوع مناسب، دستیابی به مرجع مطمئن، طراحی دقیق، راهیابی به مفاهیم مربوط به موضوع، فقدان تولید علم، دسترسی دشوار و ناقص به اطلاعات، بی خبری از واژه های مشابه، فقدان منابع جامع.

آنگاه از کارکرد «فرهنگ قرآن» در از بین بردن چالش های یاد شده و آسان کردن تحقیق و تدوین پایان نامه ها سخن می گوید و در این زمینه از مثالها و نمونه هائی یاد می کند.

کلید واژه‏ها: فرهنگ قرآن، پایان نامه، موضوع، مرجع، طراحی موضوع، اطلاعات

1

پیش درآمد

مقتضاى جامعیت و مرجعیت قرآن کریم « تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ» (نحل/89) (در روایات رک:کلینی،1/113 و 123) پاسخگویى آن به نیازهاى بشرى در هر زمانى است.گاه، راههاى جدیدى براى حل معضلات دائمى بشر کشف مى‏شود و طرح‌هاى عملى‏ترى پیشنهاد مى‏گردد، زمانى موضوعات جدیدى پیش مى‏آید و گاهى نیز به تناسب پیشرفت بشر و تغییر شرایط اجتماعى و علمى، نیازهاى جدیدى بروز مى‏کند. کتاب دین خاتم، ظرفیت روشنگرى(رک: نحل/44 و 89) و نورگسترى(رک: مائده/15) در تمام شرایط فوق را دارد و وظیفه تبیین و تفسیر آیات در چنین گستره وسیعى بر عهده رسول اکرم‏(ص)(طوسی،1/31؛ معرفت، 1/50 ) و ائمه اطهار(ع)(راسخان در علم) وعالمان و مفسران سخت‏کوش و ژرف‏ نگرى است که با مجاهدت به معارف قرآن دست مى‏یابند و در هر عصرى ‏به نیاز مقدس بشر پاسخ مى‏گویند.

چنین کارکردى موجب شده است قرآن کریم براى همیشه محور امورى چون: تحقیق، تفسیر و گزارش باقى ‏بماند؛ چنان‏که وجود ده‌ها هزار کتاب که قرآن را چون نگینى احاطه کرده‏اند، گواه این مدعا است. این تلاش‌ها امروزه با ایجاد مراکز علمى، پژوهشى و تخصصى سامان ‏یافته‏تر شده و سالانه هزاران تحقیق، تألیف و پایان‏نامه با محوریت قرآن کریم نگاشته مى‏شود.

از یک سو پایان ‏ناپذیر بودن معارف قرآنى، ژرف و عمیق بودن مفاهیم قرآن و داشتن بطون و لایه‏هاى فهم ‏متعدد، و از سوى دیگر، وجود هزاران تحقیق و تألیف و صدها تفسیر که هر یک با گرایش و روشى ویژه و مطابق ‏نیاز عصر خود نگاشته شده‏اند، محققان را در استفاده از ذخایر بزرگ علمى - تفسیرى با مشکل جدى روبه‏رو مى‏کند.

طى قرون گذشته تلاش‌هاى ارزنده‏اى صورت گرفت تا مجموعه‏هایى فراهم آید که اطلاعات قرآن را در اختیار محققان قرار دهد. معجم‌هاى الفاظ، اوّلین محصول این احساس نیاز بود و در ادامه، نرم‏ افزارهایى قرار داشتند که ‏الفاظ قرآن را به گونه‏اى منظم و نظام‏مند در اختیار قرار مى‏دادند؛ اما آنچه مى‏تواند نیاز مفسران و محققان را به‏طور دقیق جوابگو باشد، معجم‌هایى است که به محتواى قرآن ناظر باشد و به طور دقیق‏تر و جامع‏تر مفاهیم ومحتواى قرآن را در دسترس قرار دهد. «فهرست موضوعى قرآن» نگاشته آقایان بهاءالدین خرمشاهى و کامران ‏فانى و «فروغ بى ‏پایان» محصول تلاش آقاى معادیخواه را باید از این دست آثار دانست. اما محدودیت‏ موضوعات ارائه شده در این آثار، مشکل مهمى بود که موجب مى‏شد محققان همیشه نتوانند براى هر موضوعى ‏مطلبى در آن بیابند. از این‏رو، جاى خالى کارى بس عظیم‏تر همواره احساس مى‏شد. سرانجام این نیاز با عرضه‏ فرهنگ قرآن به گونه‏اى بایسته پاسخ داده شد و مجموعه‏اى ارائه گردید که تمام اطلاعات مورد نیاز را به گونه‏اى علمى، فارسى و روان گردآورده است.

2

1. هدف و ضرورت تدوین

فرهنگ قرآن، مجموعه‏اى است که تلاش‌هاى مهم مفسران را در جنبه‏هایى چون: کلامى، فلسفى، فقهى، حقوقى، سیاسى، اجتماعى، اخلاقى و تربیتى به گونه‏اى سامان یافته و علمى و در قالب اطلاعات و موضوعات قابل ‏دسترسى آسان گزارش مى‏کند. هدف این اثر، ارائه پاسخى عام و جامع به نیاز مسلمانان و قرآن ‏پژوهان است.

«بسیارى از مفسران سخت‏کوش و ژرف‌‏اندیش قرآن، هر یک از جایگاه گرایش و ذائقه خود به قرآن نگریسته‏اند. این ‏طبقه از دانشمندان اسلامى، هر چند در تبیین ابعاد و زوایاى فرهنگ قرآن تلاش ارزشمند بسیار کرده‏اند، اما هرگز نتوانسته‏اند گستره معارف قرآن را به شکل جامع و فراگیر پیش روىِ مسلمانان قرار دهند. در قرآن مجید تعالیم وآموزه‏هایى است که همچنان باقى مانده و دست تحقیق و تألیف آنها را لمس نکرده است. این نیاز مقدس و این راه دراز، بلند همّتانى را مى‏خواهد که گرد هم آیند و با تلاشى تازه و با به کارگیرى ابزار مدرن راه نپیموده را هموار کنند و راه ورود به عرصه‏هاى گوناگون فرهنگ قرآن را بگشایند....»(هاشمی رفسنجانی،/49)

اگر چه این احساس نیاز قبلاً نیز ایجاد شده و مجموعه‏هایى ارائه گشته بود، اما حقیقت این است که توان ‏پاسخگویى کامل به سیل نیازهاى عظیم و عمیق محققان قرآنى در سطح حوزه و دانشگاه را نداشتند. از این‏رو، ارائه اثرى جدید ضرورى مى‏نمود. محققان فرهنگ قرآن پاسخ به این نیاز را فقط از رهگذر همدلى گروه کاردان و قرآن‏ شناسى که فرصت لازم را داشته باشند، مى‏دانند.

3

2. اصول و ضوابط لحاظ شده در مدخل‏گزینى

این کتاب تلاش دارد به عنوان معجمى از قرآن کریم که جامع و آسان‏یاب است، به شمار آید و در کنار آن، مرجعى ‏قابل اعتماد براى محققان باشد. یازده اصل در گزینش مدخل‌ها رعایت شده که از جمله آنها است:

1. قرآنى بودن مدخل و داشتن اطلاعات قرآنى در آنها لحاظ شده است.

2. در فارسى یا عربى بودن مدخل، به شناخته بودن آنها توجه شده است.

3. اقسامِ عنوان کلى - اگر اصطلاح باشد - جداگانه مدخل قرار گرفته است.

4. اَعلام مصرّح و غیرمصرح در قرآن مدخل قرار گرفته‏اند (بر اساس روایات و کتب تفسیر و اسباب نزول به ‏آنها اشاره شده است).

گفتنى است که در بحث‌هاى آتى به تفصیل درباره اصول و ضوابط برداشت از آیات، سخن خواهیم گفت.

4

چالش‌هاى اساسى در تحقیقات و پایان‏نامه‏نویسی 1

روندى که معمولاً در پایان‏نامه‏نویسى پیش روى محققان است، چنین است: 1.انتخاب موضوع تحقیق؛ 2.تنظیم‏طرح و ساختار تحقیق (فصل‏بندى)؛ 3.گردآورى اطلاعات؛ 4.استنباط و برداشت از مطالب.

از فرهنگ قرآن مى‏توان انتظار داشت، محققان را در تمامى مراحل فوق یارى رساند. اینک چالش‌هاى عمده‏اى را که محققان در مسیر پایان‏نامه‏نویسى با آن دست به گریبان هستند، بر مى‏شماریم و آن‏گاه به سراغ فرهنگ قرآن‏ مى‏رویم تا امکان پاسخگویى آن به این چالش‏ها را تبیین کنیم.

1. یافتن موضوع مناسب

موضوع مناسب، موضوعى است که هم نیاز محقق را رفع کند و هم مورد علاقه او باشد و در عین حال، از لحاظ قرآنى نیز اطلاعات لازم را داشته باشد. محقق براى این کار ناچار است همواره در پى موضوع‏یابى باشد و چه بسا انتخاب موضوعى نامناسب یا نامرتبط، عامل عمده در ناکامى محقق و گاه سرخوردگى او در مسیر تحقیق ‏مى‏شود. 2 از این رو، در کتاب‌هاى روش تحقیق، بخشى به عنوان «منابع و مراجع براى انتخاب موضوع تحقیق» اختصاص مى‏یابد.(نادری،/45)

5

2. دستیابى به مرجع مطمئن و کاربردى

ترجیع ‏بند ارزیابان در پایان‏نامه‏ها، نداشتن منابع مطمئن است؛ به گونه‏اى که گاه منابع اصلى که محقق در پایان‏نامه‏اش استفاده کرده است، مهر غیر مطمئن و بى ‏اعتبار مى‏خورد و اساس تحقیق و نتایج آن نیز بى ‏اعتبار مى‏شود. منبع و مرجع مطمئن هم در علوم انسانى و هم در علوم تجربى، اصلى‏ترین ماده اوّلیه و تکیه‏گاه محقق به ‏شمار مى‏رود. ارائه نظام‌هاى آمارى و ارزیابى منابع، همه در این راستا است و قصدى جز آزمودن میزان اطمینان و ارزش منابع را ندارند. بنابراین، محقق همواره باید این دغدغه را داشته باشد که اصول تحقیق خود را بر پایه‏هاى ‏استوار قرار دهد.

از سوى دیگر، محقق باید در بخش تاریخچه پایان‏نامه خود به پیشینه تحقیق اشاره کند(همان) و به نوعى در مورد موضوع مورد نظر منابع را از نظر بگذراند. در این بخش است که اگر وى منابع غیر مطمئن را گزارش دهد و به‏ عنوان پیشینه تحقیق مطرح کند، هم از سوى ارزیابان مورد نقد قرار خواهد گرفت و هم ذهنیت خود محقق به‏ دلیل آشنایى با مطالب غیر مطمئن دچار تزلزل خواهد شد. در حوزه قرآنى با وجود هزاران دلالت و نشانه، گاه‏ محققان با مسکوت گذاشتن آن دلالت‌ها و نشانه‏ها موجب فراموشى و خروج موضوعات فراوانى از صحنه علمى و تحقیقى شده‏اند و پایان‏نامه‏نویسان هم به همین دلیل از توجه به آنها محروم مانده‏اند.

6

3. طراحى دقیق تحقیق

این چالش را باید از دردسرهاى اصلى پایان‏نامه‏نویسان برشمرد. 3 گاه طراحى آنها چندین بار مورد خدشه قرار مى‏گیرد و حتى بعد از نوشتن پایان‌نامه، با اشکال ارزیابان به ساختار تحقیق، محقق با ناکامى روبه‏رو مى‏شود. دلیل ‏اصلى آن هم نداشتن پیوند عمیق معرفتى با موضوع و درک غلط از موضوع تحقیق، ابعاد، زوایا، ابهامات، ظرایف‏ و برداشت‌هاى آن است. بنابراین، محقق باید بتواند با تسلط بر همه ابعاد موضوع، نظامى معقول و منطقى براى‏ تحقیق خود فراهم آورد که اوّلاً: جامع اطراف باشد و همه موضوعات مرتبط با موضوع اصلى را در برگیرد؛ ثانیاً: مانع اغیار باشد و دچار زیاده ‏نویسى و حاشیه ‏پردازى نشود؛ ثالثاً: در سایه تسلط بر ابعاد موضوع، نظم منطقى‏ به ساختار بدهد.

7

4. راهیابى به مفاهیم در حوزه موضوع تحقیق

براى پیگیرى یک موضوع تحقیقى، ابتدایى‏ترین کار جستجوى موضوعى است. اما این فقط آغاز راه است و دست کم در موضوعات قرآنى، باید پژوهش محتوایى هم صورت گیرد؛ زیرا بیشتر مراجع علمى موجود توان ‏ارائه موضوعات بر اساس الفاظ را دارند و حال آنکه هزاران اطلاعات گرانبها وجود دارد که فقط به صورت ‏مفهومى قابل دستیابى‏اند. مشکل عمده، زمانى بروز مى‏یابد که تحقیق پایان‏نامه تمام مى‏شود و دانشجو هنگام ‏ارزیابى اثر خود با حجم زیادى از اطلاعات محتوایى اساتید روبه‏رو مى‏شود که به برکت تسلط بر محتوا و مفاهیم ‏قرآنى به آنها رسیده‏اند و محقق از بیشتر آنها غافل بوده است. بنابراین، محقق باید منابع خود را به دو گروه تقسیم‏ کند: منابعى که راهیابى واژه‏اى به موضوع را ممکن مى‏سازند و منابعى که راهیابى محتوایى به موضوع را مقدور مى‏سازند. 4

8

5. فقدان تحقیقات جدید و تولید علم

هدف نهایى از پایان‏نامه‏نویسى تمرین براى ورود رسمى به عرصه تحقیقات و تولید علم است. از این‏رو، در صورتى محقق مى‏تواند پایان‏نامه موفقى ارائه کند که به علایق، نیازها و ضرورت‌هاى روز پاسخ بگوید و این زمانى ‏حاصل مى‏شود که منابع مورد استفاده روزآمد و داراى آخرین دستاوردها و نگاه‌هاى علمى هم باشند و محقق با استفاده از آنها، علم را پله‏اى بالاتر ببرد. در غیر این صورت، حاصل تحقیق جز تکرار سخنان و دستاوردهاى‏ گذشته نخواهد بود. اگرچه این کار براى شروع و تمرین شاید بد نیست، اما مشکل، زمانى بروز مى‏کند که نویسنده ‏به همین وضع عادت مى‏کند و در آینده، تحقیقاتى فاقد جهت‏گیری‌هاى مورد نیاز جامعه و فاقد کارایى لازم ارائه ‏مى‏کند. یکى از اهداف طرح پیشینه تحقیق نیز توجه به همین نکته است که محقق با یافتن آخرین نقطه توقف در تحقیقات علمى، آن را تداوم بخشد. پس باید به منابعى مراجعه کند که داراى آخرین دستاوردها باشد.(خاکی،/27)

9

6. دسترسى دشوار و ناقص به اطلاعات

گاه منابع مورد مراجعه چنان به بى‏نظمى، زیاده‏نویسى، خروج موضوعى از بحث، ابهام‏گویى و به کار بردن زبان‏ نارسا گرفتارند که محقق به ‏زودى از مطالعه آن خسته مى‏شود و با هر بهانه‏اى شرّ آن منبع را از سر خود کم مى‏کند و به منابعى پناه مى‏برد که دسترسى به اطلاعات آن از لحاظ ساختارى و حتى شکلى آسان‏تر باشد و اطلاعات بیشتر را با زحمت کمتر در اختیارش بگذارد. در صورت نبود چنین منابعى است که پایان‏نامه و تحقیق دچار کاستى و نقص مى‏شود، با اینکه نیروى فراوانى از محقق صرف شده است.

10

7. بى‏خبرى از واژه‏هاى مشابه و مرتبط

محققان و پایان‏نامه‌نویسان گاه غافل از وجود ده‌ها واژه مشابه، به ارائه تحقیق مى‏پردازند. این موضوع گاه معلول‏اصل غفلت از وجود واژه‏هاى مشابه است و گاهى به دلیل ناتوانى یا نداشتن فرصت کافى براى بازیابى واژه‏هاى ‏مشابه و گاهى نیز به ارائه مشاوره ناقص از سوى مشاوران مربوط مى‏باشد. 5

8. نداشتن افق‌هاى جدید براى تحقیق

علاوه بر بحث روزآمدى منابع، برخى از تحقیقات و محققان در پى آن هستند که محقق بعدى را با سختی‌ها، ناکامی‌ها و نیز افق‌هاى ناگشوده‏اى که نیاز به گشایش دارند، آشنا سازند. این کار باعث رونق علمى و بازبودن عرصه ‏تحقیق براى محققان است و موجب مى‏شود آنان انگیزه کافى براى پایان‏نامه‌‏نویسى با هدف گشودن افقى جدید داشته باشند؛ اما متأسفانه این روند در اقلیت است و اکثر منابع تحقیقى فاقد چنین نگرشى‏اند. 6

11

9. نبود منابع جامع و فراگیر

روند عادى در پایان‏نامه‏نویسى مراجعه به ده‌ها کتاب و یا مقاله در هر بخش از موضوع تحقیق است. اگر چه این ‏کار بر غناى کار علمى مى‏افزاید، اما دلیل عمده این رویکرد نبود منابعى است که مطالب تمام این کتاب‌ها یا مقالات ‏را یکجا گرد آورد و امکان نگاه جامع و کامل را به محقق در ضمن مطالعه حداقل منابع و صرف کمترین هزینه ‏فراهم آورد. موضوع مذکور باعث مى‏شود پایان‏نامه ‌نویسان فرصت‌هاى زیادى را صرف مطالعه کتاب‌هایى کنند که گاه‏ درصد اندکى نوآورى دارند و قریب به اتفاق مطالب آنها مشابه و تکرارى است.

آنچه گفتیم مهم‏ترین چالش‌هایى است که محققان و پایان‏نامه‌نویس‌ها به خصوص در حوزه قرآن کریم با آن روبه‌رو هستند. در فصل آتى نه ویژگى فرهنگ قرآن را برمى‌شماریم که توان پاسخگویى به این نیازها را دارند. بدیهى است محققان براى پوشش دادن به دیگر نیازهاى خود باید به منابع مورد نیاز دیگر هم مراجعه کنند.

12

نقش فرهنگ قرآن در تدوین پایان‏نامه‏ها

فرهنگ قرآن با توجه به توان پاسخگویى به چالش‌هاى عمده محققان در پایان‏نامه‏هاى قرآنى، در صورت معرفى‏ صحیح آن، خواهد توانست از لحاظ متعددى سیر پایان‏نامه ‏نویسى را با تکامل و سرعت روبه‏رو سازد. باز کردن ‏افقهاى جدید در نظریه هاى قرآنى، دسترسى سریع تر و دقیق تر به اطلاعات قرآنى، افزایش حجم پایان نامه‏ها وتحقیقاتى قرآنى به دلیل کم هزینه بودن تحقیق در سایه وجود معجم بزرگ موضوعى و محتوایى، تنوع و تعدد یافتن موضوعات قرآنى پیشنهادى براى پایان نامه‏ها، تنها بخشى از تأثیر مذکور است که در ادامه به آنها مى‏پردازیم.

1. مرجع موضوع ‏یابى

اولین گام براى نوشتن ‏پایان‏نامه در حوزه علوم و معارف قرآن، موضوع‏یابى قرآنى است. مراکز و دانشگاه‏ها و نیز قرآن‏ پژوهان همواره با کمبود موضوعات قابل پژوهش روبه‏رو هستند. فرهنگ قرآن گسترده‏ترین مرجع موضوع‏یابى و کلید راهیابى جامع به ‏موضوعات قرآنى است که با ارائه ده‌ها هزار موضوع و مدخل قرآنى دست محققان و مراکز علمى را در انتخاب ‏موضوع تحقیق باز کرده است. گستردگى مدخل‌هاى فرهنگ قرآن مدیون استفاده از این منابع است: 1. برنامه نرم‏ افزارى‏ تبیان؛ 2.کارهاى انجام شده در تفسیر راهنما؛ 3.مراجعه به اصطلاح‌نامه‏هاى قرآنى؛ 4.مراجعه به تفاسیر معتبر شیعه ‏و سنى؛ 5.کتابهاى شأن نزول؛ 6.اَعلام قرآن؛ 7.علوم قرآن.

محققان این کتاب براى یافتن معادل‌هاى قرآنى موضوعات به منابعى همچون: مفردات راغب، لسان العرب، التحقیق و فرهنگنامه‏ها مراجعه کرده‏اند. روشن است که محقق و نویسنده پایان‏نامه بعد از موضوع‏یابى، مى‏تواند به ‏تفاسیر معتبر فریقین در ذیل هر آیه مراجعه و به ‏تفصیل درباره آن به تحقیق بپردازد. بنابراین، فرهنگ قرآن نه تنها مرجع موضوع‏یابى براى پایان‏نامه‏ها است؛ بلکه امکان مراجعه هدفمند و راحت به تفاسیر را هم فراهم مى‏آورد و مرجعى براى منبع‏یابى نیز خواهد بود، به‏ خصوص در مواردى که برداشت‌هاى احتمالى ذکر مى‏شود، منابع هم‏ معرفى مى‏گردند.

13

2- مرجع قابل اطمینان

روش کار در فرهنگ قرآن به گونه‏اى است که محققان در موضوع‏ سازى و مدخل‏گزینى دچار تفسیر به رأى ‏نشده‏اند و در سایه معیارهاى علمى و دقیق عناوین و موضوعات مدخل‌ها با مطالب ذیل آن سازگار است.

محققان براى وصول به این هدف، اصول و ضوابط یازده‏گانه‏اى را طراحى و بر اساس آن حرکت کرده‏اند. این ‏اصول عبارت‏اند از:

1. در برداشت از آیات، چینش و نظم کنونى آیات در بسیارى از موارد مورد توجه بوده است؛ چنان‏که برخى ‏روایات نظم فعلى آیات را توقیفى مى‏داند. (سیوطی،1/153-126)

2. در برداشت‌ها از روایات تفسیرى نیز استفاده شده است. مشروط بر اینکه با مبانى شناخته شده دینى سازگار باشد؛

3. از روایات شأن نزول هم با شرایطى استفاده شده است.

4. ظاهر کلمات قرآن بر اساس فهم عرف داراى حجیّت دانسته شده است.

5. از همه ابعاد کاربرد زبان عربى سود برده شده است؛ قابلیت‌هایى که بر اساس قواعد نحو و اصول بلاغت در ادبیات عرب وجود دارد، مانند: ذکر جمله‏هاى معترضه، کاربرد متفاوت حروف عطف، استثناى مفرّغ، حذف ‏مفعول و...، ترقى و اعراض از مفهومى به مفهوم دیگر، التفات، تغلیب، صنعت قلب، آوردن ماضى در جاى‏ مضارع و عکس، کنایه، مجاز، استعاره، تمثیل و تشبیه، استخدام، اشاره و تلمیح.

6.توجه به سیاق.

7.مفاهیم قابل استفاده.

8.توجه به تقریر قرآن.

نتیجه چنین توجهى در حوزه فرهنگ قرآنى، موجب شده است فرهنگ قرآن به عنوان مرجع قابل اعتمادى براى ‏محققان درآید و ارزش و اعتبار اطلاعات آنان را تأیید کند. بنابراین، از این جهت نیز فرهنگ قرآن خواهد توانست‏ نقش گسترده‏اى در معتبر بودن منابع اطلاعاتى پایان‏نامه‏هاى قرآنى ایفا کند و موجب صحت بیشتر نتیجه‏گیری‌ها ودستاوردهاى علمى پایان‏نامه‏ها باشد.

14

3. طراحى دقیق در موضوعات

از جمله چالش‌هاى پایان‏نامه‏نویسى نگارش طرح پایان‏نامه، تدوین فصول و چینش بخش‌هاى آن است. عموم ‏محققان فرصت زیادى را به این بخش اختصاص مى‏دهند تا اتقان کار آنان در مرحله ساختار بیشتر شود و البته این ‏امر خود در گرو مطالعات به نسبت گسترده در مورد موضوع تحقیق است تا محقق بتواند بر زوایاى اصلى بحث ‏مسلط شود و گره‏هاى ناگشوده را بشناسد، ابهام‌ها را دریابد، انحرافات را تشخیص دهد و آن‏گاه براى هر یک فصل‏ مناسبى اختصاص دهد.

فرهنگ قرآن از این حیث نیز کمک شایانى به محققان مى‏کند؛ زیرا محققان آن با دقت‏ نظر فراوان و صرف وقت ‏زیاد ریزترین عنوان‌هاى هر موضوع را کاویده‏اند و زوایاى پیدا و پنهان هر واژه و عنوانى را به طور کامل جستجوکرده‏اند. محقق با نگاهى دقیق به مدخل‌ها مى‏تواند به راحتى پایان‏نامه خود را طراحى کند و عناوین لازم و کافى براى ‏فصول و بخش‌هاى خود بیابد.

15

یک نمونه

استبداد

آثار استبداد: اذیت، استثمار، استضعاف، ایجاد ترس، ایجاد نظم طبقاتى، تهمت، حبس بى‏گناهان، ختم قلب، خفقان، سلب آزادى، شکست، شکنجه، ظلم، قتل، مانع ایمان

استبدادگران: پیروزى بر استبدادگران، عوامل پیروزى بر استبدادگران: استمداد از خدا، تقوا، توکل، صبر.

شکست استبدادگران، کیفر استبدادگران، مبارزه با استبداد گران، ترک مبارزه با استبدادگران

مصادیق استبدادگران: اشراف قوم شعیب، اصحاب قریه، حاکمان بیت‏المقدس، حاکمان عصر اصحاب اخدود، حاکمان عصر اصحاب کهف، حاکمان مصر، فرعون، فرعونیان، قوم ثمود، قوم عاد، قوم نوح، کافران ‏امت‏ها

زمینه‏هاى استبداد: استکبار، افساد، قدرت، کفر.

البته روشن است که محققان فرهنگ قرآن به دلایلى از جمله آسان‏یاب بودن موضوعات، روش الفبایى را در کل‏ کتاب جارى کرده‏اند. از این‏رو، محققان باید خود به موضوعات و فصول ترتیب منطقى دهند؛ براى مثال، در طرح ‏فوق نظم منطقى چنین خواهد بود:

1. معناى استبداد (با الهام از بخش آغازین مدخل، نویسنده باید به شرح و بسط آن بپردازد.)

2. زمینه‏ها

3. مصادیق

4. آثار استبداد

16

4. کلید راهیابى به مفاهیم

بیشتر مجموعه‏هاى موجود بر اساس الفاظ قرآن طراحى شده‏اند و فقط آن بخش از اطلاعات قرآنى را که بر مبناى ‏الفاظ قابل بازیابى است، در اختیار محقق قرار مى‏دهند. این مشکل در نرم‏افزارها هم وجود دارد و مشکلى تقریباً فراگیر براى محققان در پایان‏نامه‏نویسى و دیگر نگارندگان قرآنى است. صدها موضوع وجود دارد که با ظاهر و لفظ نمى‏توان به آنها دست یافت؛ اما مراجعه به محتواى قرآن نشان از وجود آنها مى‏دهد. در مواردى هم که لفظ در قرآن هست، باز مراجعه به محتوا تحقیق را کامل‏تر مى‏کند و بدون آن دامنه تحقیق، ناقص و نتیجه و نظر نهایى فاقد استحکام لازم خواهد بود. فرهنگ قرآن تا حد زیادى این مشکل را حل و موضوعات را به طور محتوایى کاوش‏ کرده است؛ براى مثال، به چند نمونه توجه مى‏کنیم که عنوان و نمایه ذکر شده در لفظ آیه وجود ندارد:

156.«افترا بستن به نوح» و نفى نبوت وى از سوى اشراف خویش

« وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ ... فَقَالَ الْمَلأ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ» (مؤمنون/23و 24) (هاشمی رفسنجانی،4/106)

«و ما نوح را بسوی قومش فرستادیم.....جمعیت اشرافی(و مغرور)از قوم نوح که کافر شده بودند گفتند:«این مرد جز بشری همچون ما نیست، که می خواهد بر شما برتری جوید!»

103. اهمیت تلاش براى کسب آزادى سیاسى

« أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلإ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلا نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِیَارِنَا وَأَبْنَائِنَا...»(بقره/246)

«آیا مشاهده نکردی جمعی از بنی اسرائیل را بعد از موسی، که به پیامبر خود گفتند: « زمامدار ( و فرماندهی) برای ما انتخاب کن! تا ( زیر فرمان او) در راه خدا پیکار کنیم. پیامبر آنها گفت: « شاید اگر دستور پیکار به شما داده شود، (سرپیچی کنید و ) در راه خدا، جهاد و پیکار نکنید!» گفتند: ر چگونه ممکن است در راه خدا پیکار نکنیم، در حالی که از خانه ها و فرزندانمان رانده شده ایم،...»

17

5. جهت‏گیری‌هاى عصرى

توجه به علایق، نیازها و ضرورتهاى روز در تفسیر که جهت‏گیرى عصرى یا اتجاهات تفسیرى نامیده مى‏شود، موجب کاربردى‏تر شدن تفسیر و استفاده عملى از معارف قرآنى مى‏شود. به کار بستن همین روند در فرهنگ ‏قرآن ‏موجب خواهد شد پایان‏نامه‏هایى که به عنوان منبع از آن استفاده مى‏کنند، در صحنه جامعه استفاده عملى داشته ‏باشند. مدخل‌هاى این کتاب و نمایه‏هاى آن به ‏خوبى گویاى جهت‏گیرى نویسندگان به سوى مسائل و موضوعات ‏زمان ما است.

مدخل‌ها، عناوین و نمایه‏هایى چون: استکبار، اشاعه فحشا، تحریف دین، آخر الزمان، دنیا و آخرت، علاقه‏مندان به فحشا در آخرت، آزادى (آزاداندیشى، آزادى اجتماعى، آزادى اقتصادى، آزادى اقلیت‌ها، آزادى ‏انتخاب دین، آزادى تحقیق، آزادى جنسى، آزادى رأى، آزادى زنان، آزادى مطلق، آزادى ممنوع، امتحان با آزادى، حکومت و آزادى و...) اعتدال اجتماعى، اعدام محارب، حکومت و اقتصاد، مدیریت اقتصادى، علم اقتصاد، مشکلات اقتصادى، اکثریت (اکثریت مردم، مسلمانان، ناآگاهى اکثریت و...) امامت (مرجعیت علمى امامان، امامت على‏علیه السلام، منشأ امامت و...) که هر کدام گویاى نیازى از نیازهاى سیاسى، اعتقادى، علمى، فرهنگى و اجتماعى است و محققان فرهنگ قرآن با مدخل و نمایه کردن هر یک کوشیده‏اند به معارف قرآنى در آن زمینه دست‏ یابند و آنها را در اختیار محققان قرار دهند.

18

6. دسترسى آسان و حداکثرى به اطلاعات

در فرهنگ قرآن براى سهولت دستیابى به اطلاعات، نظام ارجاع مناسبى به کار رفته است. تنظیم الفبایى نمایه‏ها و فرعی‌ها، از جمله روش‌هاى آسان‏سازى وصول به موضوعات است. گرچه تنظیم منطقى کار را زیباتر مى‏کرد، اما این‏ کار همیشه ممکن نیست و از طرفى دستیابى به اطلاعات آن هم نیازمند پیشینه علمى نسبت به آن موضوع است؛ ولى در نظام الفبایى این مشکلات وجود ندارد و هر کسى با هر سطحى از معلومات مى‏تواند به موضوع مورد نظرخود برسد. بنابراین، محقق بعد از مراجعه و یافتن موضوع و زیر موضوعات، مى‏تواند بعد از مطالعه و تعمق براساس نظام منطقى دست به چینش بزند.

نکته مهم‏تر اینکه موضوعات فرهنگ قرآن به دقت داراى ساختار هستند. براى این کار تمام موارد موجود درقرآن ملاحظه و چینش شده است. آن‏گاه براى جلوگیرى از ایجاد عنوان‌ها و نمایه‏هاى غیراستاندارد و گمراه‏کننده، هر موضوع و عنوان ارزیابى محتوایى و شکلى شده است و نمایه‏ها با هم هماهنگ شده‏اند.

براى دستیابى به حداکثر آیات در موضوعات اصلى و ارجاعى و مرتبطات نیز علاوه بر تفسیر راهنما منابع ‏دیگرى هم ملاحظه شده‏اند، مانند:

- المعجم المفهرس لالفاظ القرآن، محمد فؤاد عبدالباقى

- المعجم المفهرس لمعانى القرآن العظیم، محمد سام رشدى

- تصنیف آیات القرآن الکریم، محمد محمود اسماعیلى

- تفصیل الآیات القرآن الکریم، ژول لابوم

- فروغ بى پایان، عبدالمجید معادیخواه

- نرم‏افزارهاى رایانه‏اى: صراط، تبیان، نور الأنوار 2 و...

همچنین بسیارى از تفاسیر مانند المیزان در بخش‌هاى موضوعى، آیات مرتبط را جمع‏آورى کرده که مورد استفاده قرار گرفته است.

گفتنى است نمونه‏هاى فراوانى از مدخل‌ها را مى‏توان ملاحظه کرد که هم امکان دسترسى آسان به آنها وجود دارد و هم دستیابى حداکثرى به اطلاعات قرآنى آن فراهم مى‏باشد، مانند مدخل امامت.(هاشمی رفسنجانی، 1/218)

19

7.راهیابى به واژه‏هاى مرتبط

از جمله مشکلات محققان در پایان‏نامه‏نویسى، یافتن واژه‏هاى معادل و مرتبط با واژه اصلى و موضوع تحقیق ‏است؛ زیرا عدم تتبع در این زمینه موجب فراموش شدن بخش مهمى از اطلاعات قرآنى و ناقص ماندن طرح‏ تحقیق خواهد شد. توضیحات آغازین فرهنگ قرآن درباره هر موضوع، تا حدى واژه‏هاى مرتبط را معرفى مى‏کند و محقق مى‏تواند علاوه بر استفاده از این واژه‏هاى معادل، در بخش روایات نیز با بهره‏گیرى از آنها بر غناى تحقیق ‏خود بیفزاید.

محققان فرهنگ قرآن براى یافتن معادل‌هاى قرآنى موضوعات به منابعى چون: المفردات راغب، لسان العرب، التحقیق، فرهنگنامه‏ها، و اصطلاحنامه‏ها مراجعه نموده و کار را براى محققان آسان کرده‏اند؛ براى نمونه، درتوضیح مدخل آزادى مى‏خوانیم:

«آزادى در لغت به معناى حرّیت، اختیار، خلاف بندگى، عمل و ترک عمل و قدرت انتخاب است و در اصطلاح به معناى ‏مصون ماندن از اراده مستبدانه است و در حقوق انسان از قبیل: آزاداندیشى، انتخاب عقیده، اظهار نظر و حق انتخاب نظام‏اجتماعىِ دلخواه، تجلى مى‏یابد. گفتنى است که آزادى مورد نظر در این مدخل از مقوله‏هاى روان‏شناختى عرفانى و فلسفى ‏نیست. در این مدخل از واژه‏هاى «جدال»، «خلوا سبیلهم»، «شورى»، «نجات»، «واجتنبوا الطاغوت» و... استفاده شده‏است.»(همان،/261)

20

8. گشودن افق‌هاى جدید

فرهنگ قرآن در برابر آیات دو گونه عمل مى‏کند؛ اول اینکه آیات را صریحاً ذیل مدخل‌ها و نمایه‏ها مى‏آورد. دوم‏ آنکه آیات را به گونه احتمالى مطرح مى‏کند.

این روش باعث مى‏شود علاوه بر اطلاعات قطعى قرآنى، مطالب احتمالى هم از دست نرود و محقق بتواند با دقت در آنها امکان اظهار نظر داشته باشد و افقهاى جدیدى در عرصه تحقیق و نظارت قرآنى گشوده شود؛ موضوعى که تحقیقات و پایان‏نامه‏هاى قرآنى بر اساس آن به اجرا در مى‏آیند. محققان فرهنگ قرآن در دوازده مورد برخورد دوم را داشته‏اند و در پاورقى به توضیح دلیل خود براى گزینش یک احتمال و ترجیح آن بر احتمالات ‏دیگر پرداخته‏اند. این احتمالات عبارت‏اند از:

1. لغات مشکل، مبهم، غریب، مشترک لفظى، استعاره و معناى غیر رایج

2. عبارت‌هاى مشکل

3. اماکن و اعلام مشتبه

4. برداشت‌های مبتنى بر تقدیر و حذف

5. برداشت‌هاى مبتنى بر سیاق و تناسب آیات با بیان کیفیت نسبت

6. برداشت‌هاى مبتنى بر بازگشت ضمیر به یکى از چند مرجع

7. برداشت‌هاى مبتنى بر یکى از احتمالات معنایى

8. برداشت‌هاى مبتنى بر کنایه، مجاز، استعاره و...

9. برداشت‌هاى انتزاعى و استفاده پیامى از آیات

10. برداشت‌هاى مبتنى بر روایات، شأن نزول و...

11. موارد شبهه ‏انگیز که با آیات دیگر مشابهت دارد و فقط از برخى برداشت مى‏شود

12. موارد احتمال نسخ.

براى مثال، در مدخل «امر به معروف» و در نمایه «احکام امر به معروف» (همان،4/104) دو عنوان پشت سر هم چنین آمده‏ است:

25. امر به معروف از واجبات کفایى بر امت اسلام

«وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ...»(آل عمران/104) 7

« باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف ...»

26. امر به معروف از واجبات عینى و همگانى بر امت اسلام:

« وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ...»(آل عمران/104) 8

اعدام در شریعت موسى

11. صدور حکم اعدام گوساله ‏پرستان بنى‏اسرائیل از سوى موسى‏ (ع)

« وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ...»(بقره/54) 9

« و زمانی را که موسی به قوم خود گفت: « ای قوم من! شما با انتخاب گوساله ( برای پرستش) به خود ستم کردید! پس توبه کنید؛ و به سوی خالق خود باز گردید! و خود را [‌ یکدیگر را] به قتل نرسانید!...»

21

9. جامع روش‏هاى تفسیرى

روش‌هاى مختلفى براى تفسیر معتبر قرآن وجود دارد که تفسیر قرآن به قرآن، روایى، اجتهادى و کامل از آن‏ جمله‏اند. گرایش‌هاى مختلفى هم وجود دارد مانند: فقهى، عرفانى، اجتماعى، اخلاقى، تاریخى.(رک: علوی مهر) در فرهنگ قرآن، به دلیل مراجعه گسترده به منابع، تمام روش‌ها و گرایش‌ها به گونه‏اى گرد هم آمده‏اند و موضوعاتى را ارائه کرده‏اند که‏ حاصل آن نگرش جامع به آیات قرآنى است و جمع یکجاى آن ممکن نبود. به همین جهت، محقق براى دستیابى ‏به آن باید کتب تفسیرى متنوعى را با گرایش‌ها و روش‌هاى مختلف مطالعه مى‏کرد. البته این بهره‏گیرى از گرایش‌هاى‏ مختلف به جهت هدف اصلى فرهنگ قرآن، یعنى اطلاع‏ رسانى است.

به بیان دیگر، فرهنگ قرآن اگر چه یک فرهنگ با ده‌ها هزار عنوان خواهد بود، اما از سویى باید به عنوان یک ‏تفسیر جامع به آن نگاه کرد؛ با این تفاوت که در تفاسیر جامع، مفسر به بیان تفسیر در ذیل آیات مى‏پردازد؛ اما درفرهنگ قرآن محققان محتواى تفسیر جامع را در قالب مدخل‌ها و نمایه‏ها جا داده‏اند و جویندگان معارف با هر سطح ‏و گرایش مى‏توانند بر ساحل آن بنشینند و جرعه نوش فرهنگ قرآنى باشند.

براى نمونه، گرایش سیاسى را مى‏توان در مدخل آزادى(هاشمی رفسنجانی،/ 261)، گرایش فقهى را در مدخل آب(همان،/61)، گرایش اجتماعى را در امنیت(همان،/375)، گرایش روایى را در احکام آمیزش(همان،/403) و گرایش ادبى را در صفحات متعددى (همان،/281، 372، 402 و... ) مشاهده نمود.

22

منابع و مآخذ

1. حافظ نیا، محمد رضا؛ مقدمه‏اى بر روش تحقیق در علوم انسانى، انتشارات سمت.

2. خاکى، غلامرضا؛ روش تحقیق با رویکردى به پایان‏نامه‏ نویسى، انتشارات بازتاب.

3. دلاور، على؛ روش‏هاى تحقیق در علوم تربیتى و روان ‏شناسى، دانشگاه پیام نور.

4. ربانى، هادى؛ پژوهش روشمند، اول، کتاب باز،1377ش.

5. ریاحى، غلامحسین؛ آشنایى با اصول و روش تحقیق، اول، نشر اشراقیة، 1370ش. ‏

6. سیوطی، جلال الدین؛ الاتقان فى علوم القرآن ،تعلیقه دکتر محمد مصطفی دیب البغا، الطبعة الثالثة، دار ابن کثیر، دمشق، 1416 ه

7. طبرسی، فضل بن الحسن؛ مجمع البیان، الطبعة الاولی، دار المعرفة، بیروت، 1406هـ.

8. طوسی، محمد بن الحسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

9. علوى مهر، حسین؛ روش‌ها و گرایش‌هاى تفسیرى،اول، اسوه، 1381ش.

10. فرجاد، محمد على؛ مقدمه‏اى بر روش تحقیق در علوم تربیتى،‏ انتشارات الهام

11. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافى، تعلیقه محمد جعفر شمس الدین، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1411 ه.

12. معرفت، محمد هادی؛التفسیر و المفسرون، اول، التمهید، قم، 137 ش

13. نادرى، عزت ‏الله و سیف ‏نراقى، مریم؛ روش‌هاى تحقیق در علوم انسانى با تأکید بر علوم تربیتی ، مهارت،1363ش.

14. هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ معارف قرآن؛ فرهنگ قرآن، چاپ دوم، بوستان کتاب، قم، 1383ش.

23

پی نوشت‌ها:

1. ر.ک: مقدمه‏اى بر روش تحقیق در علوم انسانى، دکتر محمد رضا حافظ نیا، انتشارات سمت؛ مقدمه‏اى بر روش تحقیق در علوم تربیتى، ترجمه محمد على‏فرجاد، انتشارات الهام؛ روش‏هاى تحقیق در علوم تربیتى و روان‏شناسى، على دلاور، دانشگاه پیام نور.

2. با درک این واقعیت مهم، در کتب مربوط به روش تحقیق و پایان‏نامه‏نویسى راه‌ها و معیارهایى براى انتخاب موضوع پایان‏نامه مطرح مى‏شود، مانند مورد علاقه بودن، در حد توان بودن، نیازمندى جامعه، یافتن استاد راهنماى شایسته در آن مورد...) خاکى، / 9 ؛ ربانى، / 31 - 24 ؛ نادرى و ‏نراقى، / 57 - 45)

3. بر این اساس، محققان ساختارهاى متنوعى را براى طراحى دقیق پیشنهاد مى‏کنند.(نادری ، 62 - 27 ؛ ‏ریاحى، / 43 - 37)

4. محققان برخى از راههاى محتوایى را چنین پیشنهاد مى‏کنند: استفاده از تجارب دیگران و یا متون مربوط به موضوع.(نادری،/50) روشن است که متون مربوط هم گاه همه محتواى مورد نظر را در بر ندارند و محقق به طور کامل نمى‏تواند جستجوى خود را پایان ‏یافته تلقى کند؛ بلکه باید در پى کتب دیگر باشد وخود با در کنار هم نهادن آنها به مجموعه کامل از اطلاعات محتوایى دست یابد.

5. براى همین، در بخش کلیات از محقق خواسته مى‏شود که کلید واژه‏هاى مستقیم و مرتبط را جستجو و ثبت کند.

6. وجود عنوان «پیشنهاد» در خاتمه تحقیقات و پایان‏نامه‏ها با همین هدف طراحى شده است.

7. طبق نظر بیش‏تر مفسران «من» در «منکم» تبعیضیّه است(طبرسی،1-2/806) و روایتى از امام صادق ‏(ع) آن را تأیید مى‏کند(کلینی، 5/ 59 ،ح 16).

8. برخی مفسران«من» در «منکم» را بیانیه دانسته و وجوب عینی را از آیه فهمیده اند.(طبرسی،1-2/806)

9. در این‏که مقصود از «اقتلوا انفسکم» چیست؟ چند احتمال وجود دارد. از جمله آنها این است که همدیگر را بکشید؛ به این معنا که پاکان‏ گناهکاران را بکشند.(طبرسی،1-2/238) در این صورت، فرمان قتل، نوعى اعدام خواهد بود.

24

منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی