فهرست عناوین

نویسنده : رسول سعیدی زاده

کلمه متشابه در لغت به معنای مانند شونده به چیزی است؛ و در اصطلاح اصولیان و فقیهان و مفسران به آیه ای که معنایش بر عموم مردم روشن نباشد متشابه گفته می شود، عکس متشابه را محکم نامند، یعنی آن سخنی که واضح است و می توان از ظاهرش مقصود گوینده را فهمید.

در قرآن کریم دو جا از آیات محکمات سخن رفته است:

«فاذا انزلت سورة محکمة و ذکر فیها القتال رأیت الذین فی قلوبهم مرض ینظرون الیک…»

(محمد/20)

«هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هنّ امّ الکتاب و أخر متشابهات فأمّا الذین فی قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه…»(آل عمران/7)

عمده ترین دلیل بر وجود آیات محکم و متشابه در قرآن آیه اخیر است، و سید رضی می گوید: باید آیات متشابه را به محکم برگرداند.(حقائق التأویل/13)

درباره محکم و متشابه کتابهای بسیاری نگاشته شده که از بیشتر آنها تنها نامی باقی مانده است، بنا بر نقل سیوطی نخستین کسی که در این باره کتاب نوشت کسائی (م 182 ق) بود، ولی پیش از او حمزة بن حبیب کوفی (م 156ق) از اصحاب امام صادق(ع) کتابی در این زمینـه تـألیف کرده است.(الاتـقـان، 2/114؛ اعیان الشیعه، 2/128)

درباره محکم و متشابه کتابهای بسیاری نگاشته شده که از بیشتر آنها تنها نامی در میان کتابها باقی مانده است، بنا بر نقل سیوطی نخستین کسی که در این باره کتاب نوشت کسائی (م 182 ق) بود، ولی پیش از او ابوعمارة حمزة بن حبیب کوفی (م 156ق) از اصحاب امام صادق(ع) کتابی در این زمینه تألیف کرده است.(الاتقان، 2/114؛ اعیان الشیعه 2/128)

از پیش نیازهای تحقیق در هر زمینه و موضوعی آشنایی با منابع و کتب تألیف شده در آن موضوع است، بر خلاف بعضی از موضوعات قرآنی، درباره محکم و متشابه کتاب شناسی جداگانه ای تا کنون تهیه نشده است تا بتواند مورد استفاده قرار گیرد، بر این اساس به تنظیم این کتاب شناسی پرداخته شد و اگر چه ادعای کامل بودن این مختصر نمی رود، اما می تواند راهنمای محقق در این باره باشد.

این کتاب شناسی در سه قسمت خواهد آمد؛ الف: کتابهای چاپی ب. کتابهای خطی موجود ج. کتابهای خطی نایاب

1

بخش اول: کتابهای چاپی

1. آیات متشابه (ترکی)، برگامالی بیک، سنی، انتشارات مجموعه محراب، ترکیه: استانبول، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 1/63. [برگاما نام شهری در کشور ترکیه است.]

2. الآیات المحکمات فی دفع الشبهات (عربی)، محمد حسین الشهرستانی الحائری، عراق: نجف، 1959 م.

3. اثبات حق از دو تفسیر محکم و متشابه (فارسی)، محمود محمدی تبریزی، شیعه، قم: انتشارات چاپخانه علمیه، 122 ص.

4. اساس التقدیس (عربی)، محمد بن عمر فخر رازی معروف به امام فخررازی (م 606 ق)، سنی، تحقیق: احمد حجازی السقا، القاهرة: مکتبة الکلیات الأزهریة 1406 ق، 318 ص. [بخش دوم این کتاب دربارهٌ متشابهات قرآن است]

5. اسرار المقامات و رموز المتشابهات (اردو)، پیرغلام محمد حلسواندی (م 1375ق)، پـاکستــان: فیصل آبــاد، 120 ص، کتابنــامه بزرگ قـرآن کریم 1/350.

6. الإعلام (الفصل الخامس) (عربی)، هنری دی کاستری، ترجمه احمد فتحی زغلول پاشا، مصر: مکتبة السعادة، 82ص، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 1/356.

7. الاشباه و النظائر فی القرآن الکریم (عربی): ابوالحسن مقاتل بن سلیمان البلخی (م 150ق)، دراسة و تحقیق: عبدالله محمد شحاته، القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1395 ق، 348ص.

8. اضواء علی متشابهات القرآن (عربی)، خلیل یاسین، بیروت، 1388 ق، 2 مجلد. [این کتاب در دو جلد، شامل هزار و ششصد سئوال و جواب پیرامون متشابهات قرآن کریم است].

9. الأکلیل فی المتشابه و التأویل (عربی)، ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم حرانی معروف به ابن تیمیه (م 728ق)، سنی، مصر: قاهره: مکتبة انصار السنة المحمدیة، 1367 ق.

10. الأمالی، غرر الفوائد و درر القلائد(عربی)، علی بن حسین علم الهدی معروف به سید مرتضی (م 426 ق)، شیعه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مطبعة محمد مصطفی، 1308 ق، 2 جلد.

11. بررسی احکام و تشابه در قرآن کریم (فارسی)، ید الله ملکی، شیعه، اراک: دانشگاه آزاد اسلامی، 1372 ش.

12. البرهان فی تشابه القرآن (عربی)، الکهانی، بیروت، المؤسسة الجامعیة [بی تاریخ].

13. البرهان فی توجیه متشابه القرآن لما فیه من الحجة و البیان (عربی)، محمود بن حمزة بن نصر کرمانی (م 505 ق)، سنی، تصحیح و تعلیق عبدالقادر احمد عطاء، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1406ق [نسخه خطی این اثر در کشور سوریه وجود دارد، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة 2/51].

14. البرهان فی متشابه القرآن (عربی)، عمر ناصر بن سلیمان، عربستان: جامعة اصول الدین، 1399ق، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 3/104 [این اثر پایان نامه تحصیلی است].

2

15. بیان متشابه القرآن (عربی)، عبدالعزیز بن راشد النجدی، سنی، مصر: قاهره: مطبعة انصار السنة المحمدیة.

16. بیان المشتبه من معانی القرآن الکریم (عربی)، حسن محمد موسی، تحقیق: عبدالرحیم فرج جندی، مصر: اسکندریه، جمعیة الحریة، 1957م، 273ص.

17. پژوهشی در حکمت متشابهات در قرآن (فارسی)، ماشاء الله بیات مختاری، شیعه، با نظارت محمد باقر حجتی، قم: مرکز تربیت مدرس، 1373 ش، 401 ص. [این اثر پایان نامه تحصیلی درباره نقد متشابهات قرآنی است].

18. تأویل قرآن به قرآن، یا تفسیر کاشف (فارسی)، محمد باقر حجتی، عبدالکریم بی آزار شیرازی، شیعه، تهران: دفترنشر فرهنگ اسلامی 1366 ش، 5 مجلد.

19. تأویل متشابهات القرآن (عربی)، محمد بن علی ابن شهرآشوب المازندرانی (م 558 ق)، شیعه، الذریعة 3/306. [این کتاب در سال 1369 شمسی با حواشی حسن مصطفوی به چاپ رسید؛ و در بعضی منابع با عنوان «متشابه القرآن» نیز آورده شده.]

20. تأویل مشکل القرآن (عربی)، عبدالله بن مسلم معروف به ابن قتیبه (م 276ق)، شرحه و نشره: احمد صقر، القاهرة: داراحیاء الکتب العربیة، 1401 ق، 705 ص.

21. تبصرة المنتبه بتحریر المتشبه (عربی)، شهاب الدین ابوالفضل احمد بن علی بن حجر العسقلانی، معروف به ابن حجر (م 852 ق)، سنی، تحقیق: البجاوی، مصر 1966 م، معجم الدراسات القرآنیة/ 602.

22. تفسیر الآیات المتشابهات من القرآن(عربی)، محمد علی معزی دزفولی، قم: 1392 ق، 56 ص.

23. تفسیر المحکم و المتشابه (عربی)، علی بن الحسین علم الهدی، معروف به سید مرتضی (م 436 ق)، شیعه، تهران، 1312 ش، 128 ص.

24. تنزیه القرآن عن المطاعن (عربی)، قاضی عبدالجبار بن احمد معروف به قاضی القضاة (م 415 ق)، القاهرة: محمد سعید الرافعی، 1329 ق، 436 ص.

25. تیجان البیان فی مشکلات القرآن (عربی)، محمد امین خیرالله الخطیب العمری، دراسة و تصحیح: حسن مظفر الرزو، الموصل: جامعة الموصل، 365 ص.

26. حقایق التأویل فی متشابه التنزیل (عربی)، محمد بن الحسین شریف الرضی (م 406 ق)، شیعه، قم: دارالکتب الاسلامیة. [این کتاب دارای نسخه خطی بسیار نفیس به شماره 1320 در کتابخانه آستان قدس رضوی است؛ از این عنوان فقط جلد پنجم به چاپ رسیده است].

27. حقایق التأویل فی متشابه التنزیل (فارسی)، محمد بن الحسین شریف الرضی (م 406 ق)، شیعه، ترجمه: محمود فاضل یزدی مطلق، مشهد: آستان قدس رضوی، 1366 ش، 502 ص [این کتاب ترجمه ای روان از عنوان پیشین است].

3

28. درة التأویل و غرة التنزیل فی الآیات المتشابهة و المکررة (عربی)، ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی (م 502 ق)، سنی، دمشق: جامعة الدمشق، 1966م.

29. درة التنزیل و غرة التأویل، فی بیان الآیات المتشابهات فی کتاب الله العزیز (عربی)، محمد بن عبدالله الخطیب الاسکافی (م 420 ق)، مصر: مطبعة السعادة 1326 ق، بیروت: دارالآفاق الجدیدة 1393 ق، 398 ?544ص.

30. ردّ معانی الآیات المتشابهات الی معانی الآیات المحکمات (عربی)، محیی الدین محمد بن علی بن عربی معروف به ابن عربی (م 638 ق)، بیروت: نادی الکتب العربیة، 1328 ق، علوم قرآن و فهرست منابع 393.

31. رساله در متشابهات قرآن و حدیث (فارسی)، اسدالله مجتهد میرسلامی، شیعه، تهران: انتشارات دانش 1353 ق، 32ص. [مؤلف به اسدالله خرقانی نیز معروف است].

32. رسالة المحکم و المتشابه (عربی)، علی بن الحسین علم الهدی معروف به سید مرتضی (م 436ق)، شیعه، [بی جا، بی نام] 1312 ق [متن چاپ سنگی این کتاب از کتاب «تفسیر نعمانی» نقل شده؛ از این اثر یک نسخه خطی در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد به شماره 880 و نیز چند نسخه در کتابخانه آیت الله مرعشی قم وجود دارد؛ این کتاب به عنوان «المحکم و المتشابه» نیز معروف است.

33. رساله متشابهات القرآن (عربی)، محمد بن ابراهیم شیرازی معروف به صدرالمتألهین (م1050 ق)، شیعه، باتعلیق و تصحیح و مقدمه: جلال الدین آشتیانی، مشهد: دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1352 ش [این رساله همراه دو رساله دیگر در مجموعه ای با عنوان رسائل فلسفی به چاپ رسیده است].

34. روضة الریان فی أسئلة القرآن (عربی)، حسین بن سلیمان بن ریان، هند، چاپ سنگی، معجم الدراسات القرآنیة/602. [یک نسخه خطی از این اثر در کشور مصر موجود است. فهرس الخزانة التیموریة/132].

35. العقد الجمیل فی متشابه التنزیل (عربی)، آغا پاشا، مصر 1323 ق، 186 ص، علوم قرآن و فهرست منابع/393.

36. فتح الرحمن بکشف ما یلتبس فی القرآن (عربی)، ابویحیی زکریا الانصاری (م 926 ق)، حققه و علق علیه محمد علی الصابونی، مکة المکرمة: مکتبة و دارالصابونی، 1405 ق.

37. قرآن در قرآن (فارسی): مجتبی مجتبوی، شیعه، ویراستار و ناشر، جامعه مدرسین، قم، 1367 ش، 128ص.

38. کنز المتشابهات القرآن (عربی)، حافظ محمد محجوب، چاپ هندوستان، علوم قرآن و فهرست منابع/393.

4

39. متدهای توحیدی شناخت اسلامی انقلابی: 2. محکم و متشابه (فارسی)، مؤلف نامعلوم، فرانسه: نشر موحدین انقلابی.

40. المتشابه فی آی التنزیل (عربی)، احمد بن ابراهیم بن الزبیر الغرناطی، تحقیق: سعید الفلاح، بیروت: دار الغرب الاسلامی، 1983 م، معجم الدراسات القرآنیة/603.

41. المتشابه فی القرآن(عربی)، محمد علی حسن الحلی، لبنان: بیروت، دارالفکر، 1966م.

42. المتشابه فی القرآن (عربی)، محمد علی حسین السطی، بیروت: دارالفکر العربی، 1965 م، معجم الدراسات القرآنیة/603.

43. متشابه القرآن(عربی)، عبدالجبار بن احمد الهمذانی (م 415 ق)، تحقیق: عدنان محمد زر زور، القاهرة: دارالتراث، دو مجلد [بی تاریخ].

44. متشابه القرآن(عربی)، عبدالرحمن بن ابوبکر سیوطی (م 911 ق)، شافعی، مکه: 1311 ق، معجم الدراسات القرآنیة/603.

45. متشابه القرآن و مختلفه (عربی)، محمد بن علی ابن شهرآشوب المازندرانی (م 558ق)، شیعه، تهران: چاپخانه شرکت سهامی طبع کتاب، 1328، 320 ص.

46. متشابهات قرآن و اخبار (فارسی)، قاسم یوسفی، شیعه، مشهد: دانشکده الهیات و معارف اسلامی 1350 ش [این کتاب ترجمه قسمت دوم «اساس التقدیس» فخررازی است که به عنوان پایان نامه تحصیلی به راهنمایی آقای «زین الدین زاهدی» نوشته شده است].

47. المجالس السنانیة فی المتشابه (عربی)، محسن بن ام سنان سنان زاده، القسطنطنیة: 1260 ق، معجم الدراسات القرآنیة/604.

48. محکم و متشابه در قرآن (فارسی)، منصور درخشنده، شیعه، به راهنمایی محمد هادی معرفت، قم: 1371 ش، 192ص. [این اثر پایان نامه تحصیلی است]

49. محکمات و متشابهات قرآن (فارسی)، یوسف شعار، شیعه، تبریز [بی نام]، 1360 ق.

50. المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم (عربی)، حیدربن علی آملی (متوفی قرن هشتم هجری)، حققه و علّق علیه: محسن الموسوی التبریزی، وزارت ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1415 ق [این کتاب پیش از این تاریخ نیز به چاپ رسیده است].

51. مسائل الرازی و اجوبتها من غرائب آی التنزیل (عربی)، محمد بن عمر فخررازی (م 606ق)، سنی، تحقیق: عیسی البابی، قاهره: 1961م.

52. مشابه القرآن دراسة موضوعیة (عربی)، عدنان محمد زرزور، دمشق، مکتبة دار الفتح، علوم قرآن و فهرست منابع/394.

53. مفحمات الأقران فی مبهمات القرآن (عربی)، عبدالرحمن بن ابوبکر سیوطی (م 911ق)، شافعی، بولاق: 1284 ق، معجم الدراسات القرآنیة/604.

54. الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم (عربی)، هارون بن موسی القارئ (م 170 ق)، جمع حاتم صالح الضامن، بغداد: وزارت الثقافة و الاعلام، 1409ق.

5

55. ملاک التأویل القاطع بذوی الإلحاد و التعطیل فی توجیه المتشابه اللفظ من آی التنزیل (عربی)، احمد بن ابراهیم بن الزبیر معروف به ابن زبیر (م 708ق)، سنی، تحقیق: سعید الفلاح، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1403 ق، 2 جلد. [این کتاب در دو مجلد از جمله تفاسیر اهل سنت در باب کلمات متشابه است].

56.منظومة فی متشابهات القرآن (عربی)، محمد خضری دمیاطی (م 1287ق)، مصر: نیل 1321 ق، علوم قرآن و فهرست منابع/ 395.

57. هدایة المرتاب و غایة الحفّاظ و الطلاب فی متشابه الکتاب (عربی)، علی بن محمد بن عبدالصمد السخاوی (متفی 643ق)، سنی، فهرست مخطوطات مکتبة مکة المکرمة/86. [این اثر در سال 1306 ق در مطبعه آستانه به چاپ رسیده است، علوم قرآن و فهرست منابع/395].

6

بخش دوم: کتابهای خطی موجود

1. الآیات المتشابهات (عربی)، محمد بن الحسین الشریف الرضی (م 406ق)، شیعه، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 1/64.

2. آیات محکمات (عربی)، محمد حسین المرعشی (م 1315ق)، المورد 7/288.

3. الآیات المحکمات و المتشابهات فی القرآن الکریم (عربی)، فیض کاشانی (م1091ق)، شیعه، معجم الدراسات القرآنیة/ 606.

[یک نسخه از این اثر خطی در کاظمیه عراق است، مخطوطات جامعة مدینة العلم (الکاظمیة)/4]

4. الآیات المحکمة بشأن المحکمة (عربی)، ابوالحسن علی الشاذلی، سنی، فهرست الکتب العربیة المحفوظة بالکتبخانة المصریة 2/146، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 1/66. [این کتاب خطی در کتابخانه خدیویه کشور مصر وجود دارد.]

5. اجوبة علی استشکالات وقعت للعزبن عبدالسلام (عربی)، محمد بن احمد بن عبدالهادی (م 744ق)، معجم الدراسات القرآنیة/606. [نسخه خطی این کتاب در خزانه تیموریه مصر وجود دارد.]

6. اجوبة عن أسئلة المتشـابهات (عربی)، ابوالقـاسم الغزالی، کتـابنامه بزرگ قـرآن 1/148. [نسخه خطی آن در کتابخانه شهر بورسا در ترکیه وجود دارد.]

7. اجوبة مسائل عن متشابه القرآن (عربی)، علی بن الحسین علم الهدی معروف به سید مرتضی (م 436ق)، شیعه، [یک نسخه خطی از این اثر در کتابخانه آیت الله مرعشی قم وجود دارد.]

8. ارشاد الرحمن لأسباب النزول و النسخ و المتشابه و تجوید القرآن (عربی)، الاجهوری عطیة (م 1190ق)، معجم الدراسات القرآنیة/606. [یک نسخه خطی از این کتاب در خزانه تیموریه مصر وجود دارد]

9. إزالة الشبهات عن الآیات و الأحادیث المتشابهات (عربی)، شمس الدین محمد بن احمد معروف به ابن لبـان (م 749ق)، سنی، الاعـلام 5/327، کشـف الظنـون 1/72.

10. استحالة المعیة بالذات و ما یضاحیها من متشابه الصفات (عربی)، محمد الخضر مایابی (متوفای قرن چهارده هجری)، سنی، فهرست مخطوطات دارالکتب، قسم اول/41.

11. اسرار متشابهات الفرقان (عربی)، عبدالله بن ابی سعید، سنی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة 2/34.

12. أسئلة عن بعض الآیات و أجوبة علیها (عربی)، زکریا الانصاری (م 926ق)، معجم الدراسات القرآنیة/606. [یک نسخه خطی از این کتاب در خزانه تیموریه مصر وجود دارد، فهرس الخزانة التیموریة.]

13.الإعتماد فی متشابهات القرآن (عربی)، مؤلف نامعلوم، معجم الدراسات القرآنیة/606. [یک نسخه خطی از این کتاب در الازهر مصر به شماره 9927 موجود است.]

14. أقاویل الثقات فی تأویل الأسماء و الصفات و الآیات المحکمات و المتشابهات (عربی)، مرعی بن یوسف کرمی المقدسی (م 1303ق)، حنبلی، معجم الدراسات القرآنیة/606. [دو نسخه خطی از این کتاب در اداره اوقاف بغداد به شماره 1/1384، 1/1763 موجود است.]

7

15. بغیة المرید فی حفظ القرآن المجید و یسمی: تحفة النابه لما فی القرآن من المتشابه (عربی)، عمر السهروردی المدنی، معجم الدراسات القرآنیة/607. [یک نسخه خطی از این کتاب در خزانه تیموریه به شماره 80 موجود است].

16. بیان ما ضلّت به الزنادقة فی متشابه القرآن (عربی)، ابوعبدالله احمد بن حنبل بن هلال الشیبانی معروف به ابن حنبل (م 241 ق)، سنی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة 2/55 [نسخه خطی این کتاب در شهر دمشق موجود است.]

17. بیان المشکلات من الآیات المتشابهات و مااختلف فیه من حکم الآیات (عربی)، محمد بن علی بن شهرآشوب المازندرانی (م 558)، شیعه، کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 17425، و ش 17925.

18. تأویل المتشابه فی الأخبار و الآیات (عربی)، مؤلف نامعلوم، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 4/1237.

19. تأویل متشابه القرآن علی قواعد اهل العدل (عربی)، ابوطاهر الطریشی، سنی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 4/1238. [نسخه خطی این اثر در المکتبة الغربیة مسجد جامع صنعاء یمن قرار دارد.]

20. تأویل المتشابهات القرآنیة (عربی)، امر الله محمد، سنی، مصر، قاهرة 1354 ق، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 4/1237، معجم الدراسات القرآنیة/ 601.

21. تأویل المتشابهات من الأخبار و الآیات (عربی)، محمد بن عمررازی معروف به امام فخررازی (م 606 ق)، سنی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 4/1237.

22. التبیان فی متشابهات القرآن (عربی)، جلال الدین عبدالرحمن سیوطی (م 911ق)، سنی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 4/1277. [یک نسخه ازاین کتاب در کتابخانه خلق عاطف افندی استانبول ترکیه موجود است.]

23. تبیین المتشابه من کتاب الله المکرم و حدیث نبیه المعظم (عربی)، ابوعبدالله محمد بن احمد معروف به ابن لبان (م 749ق)، سنی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 4/1282. [یک نسخه از این اثر خطی در خزانه تیموریه قاهره قرار دارد.]

24. تتمة البیان لما أشکل من متشابه القرآن (عربی)، ابومحمد شهاب الدین مقدسی معروف به ابی شـامة (م 665ق)، سنی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة 2/70.

25. تذکرة المنتبه فی عیون المشتبه (عربی)، جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن الجوزی معروف به ابن جوزی (م 597 ق)، سنی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة 2/76.

26. تفسیر آیات متشابهات (عربی)، ابوعبدالله محی الدین رومی (م 879 ق)، حنفی، علوم قرآن و فهرست منابع/239. [یک نسخه از این اثر خطی در کتابخانه سلیمانیه استانبول ترکیه موجود است، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 5/1760.]

8

27. تفسیر آیات محکمات، امیر حسن جعفری، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 5/1761. [این تألیف در ردّ کتاب «الآیات البینات» نوشته نوّاب محسن الملک (برادر خود مؤلف) است که در آن بر امامیه اعتراض کرده بود.]

28. تفسیر الآیات من المحکم و المتشابه و الناسخ و المنسوخ و التأویل (عربی)، محمد علی بن محمد حسن الهمدانی الحائری (م 1378ق)، شیعه، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 5/1764.

29. تفسیر المتشابهات (عربی)، مؤلف نامعلوم (متوفی در قرن نهم هجری)، فهرست موضوعی نسخه های خطی عربی کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران 3/411. [نسخه ای از این اثر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.]

30. تقریرات علی بعض الآیات (عربی)، ابراهیم بن احمد ابن المنلا (متوفی بعد 1030ق)، معجم الدراسات القرآنیة/607. [یک نسخه خطی ازاین اثر در خزانه تیموریه مصر با شماره 260 موجود است.]

31. الحاوی بشرح منظومة السخاوی فی المتشابه (عربی)، عبدالله الشریف المصری، (قرن دوازده هجری)، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 9/4243. [این اثر شرحی است بر کتاب «هدایة المرتاب و غایة الحفّاظ» از علی بن محمد سخاوی، که یک نسخه خطی از آن در خزانه تیموریه موجود است.]

32. حل الآیات المتشابهات (عربی)، ابوبکر محمد بن الحسن بن فورک الانصاری معروف به ابن فورک (م 1015ق)، سنی، الأعلام 6/32 . [یک نسخه خطی از این اثر در کتابخانه عاطف افندی استانبول ترکیه به شمارش 74 ورق وجود دارد، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 9/4332.]

33. حل متشابهات القرآن (عربی)، ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی (م 502 ق)، شافعی، الذریعة 7/73، الأعلام 2/255.

34. الحواشی علی هدایة المرتاب، محمد بن سعید باقیشر (م 1077 ق)، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 9/4359. [اصل کتاب تألیف علی بن محمد السخاوی (م 643ق) به نام «هدیة المرتاب و غایة الحفاظ و الطلاب فی متشابه الکتاب» می باشد، یک نسخه خطی از این اثر در کتابخانه رامپور هند موجود است.]

35. ردّ معانی الآیات المتشابهات الی معانی الآیات المحکمات (عربی)، ابوعبدالله محمد بن احمد معروف به ابن لبان (م 749 ق)، سنی، علوم قرآن و فهرست منابع /393. [دو نسخه خطی از این کتاب یکی در ازهر مصر به شماره: 685 و دیگری در مکتبة جامع الکبیر موصل به شماره 41 موجود است.]

36. رسالة الآیات البینات فی تفسیر بعض متشابهات القرآن الکریم (عربی)، جمال الدین ابن النقیب، معجم الدراسات القرآنیة/608. [یک نسخه خطی از این کتاب در الازهر مصر با شماره 14479 موجود است.]

9

37. رسالة فی التشابه (عربی)، احمدزاده کوجک (قرن دوازدهم هجری)، معجم الدراسات القرآنیة /608. [یک نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه تیموریه مصر با شماره 69 موجود است.]

38. رسالة فی المتشابه (عربی)، محمد بن عبدالله الاصفهانی، معجم الدراسات القرآنیة/609. [یک نسخه خطی از این اثر در کتابخانه تیموریه مصر به شماره 46 موجود است.]

39. رسالة فی متشابه التعبیر باللفظ فی آیات القرآن (عربی)، ابوبکر عبدالله بن سلیمان بن شداد السجستانی (م 316 ق)، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة 2/161.

40. رسالة فی متشابه القرآن (عربی)، ابوالقاسم، معجم الدراسات القرآنیة /608. [یک نسخه خطی از این کتاب در تیموریه مصر با شماره 169 موجود است.]

41. رسالة فی متشابه القرآن (عربی)، عبدالله بن محمد بن عبداللطیف (قرن دوازده هجری)، شافعی، معجم الدراسات القرآنیة/ 609.

42. کشف المعانی عن متشابه المثانی (عربی)، بدرالدین محمد جماعة (م 732 ق)، کشف الظنون 2/1495. [یک نسخه خطی از این کتاب در مکتبة القادریة بغداد به شمارش 401 صفحه موجود است.]

43. کشف المعانی عن متشابه المثانی (عربی)، شهاب الدین الخوئی (م 737ق)، معجم الدراسات القرآنیة/609. [یک نسخه خطی ازاین اثر در دانشگاه برستن به شماره 431 موجود است.]

44. ما تشابه من الفاظ القرآن و تناظر من کلمات القرآن (عربی)، علی بن حمزه کسائی (م 189 ق)، سنی، الذریعة 19/19. [این کتاب بنا بر نقل سیوطی اولین تألیف اهل سنت در باره متشابهات قرآن است، الإتقان فی علوم القرآن 2/2.]

45. المتشابه فی الحدیث والقرآن (عربی)، عبدالله بن مسلم بن قتیبه معروف به ابن قتیبه (م 276ق)، سنی، معجم الدراسات القرآنیة /610. [یک نسخه خطی از این اثر در قاهره موجود است، بروکلمان 1/228.]

46. متشابه القرآن (عربی)، ابوالحسن بن جعفربن محمد بن المناوی (م 336)، معجم الدراسات القرآنیة /603. [یک نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه شهر اسکندریه مصر وجود دارد؛ این اثر به احتمال قوی با عنوان بعدی یک کتاب است.]

47. متشابه القرآن (عربی)، ابوالحسین بن جعفربن محمد بن مغازی معروف به ابن مغازی (م 336ق)، علوم قرآن و فهرست منابع /395.

48. متشابه القرآن (عربی)، ابوسعید محمد بن احمد بن محمد العمیدی (م 433ق)، الذریعة 19/63.

49. متشابه القرآن (عربی)، ابوعبدالله محمد بن هارون، الذریعة 19/62 ـ 63، امل الآمل 2/311.

10

50. متشابه القرآن (عربی)، ابوعبدالله محمد بن یحیی بن مهران قطعی (م 235ق)، علوم قرآن و فهرست منابع /395.

51. متشابه القرآن (عربی)، ابوعمارة حمزة بن حبیب الزیات کوفی (م 158ق)، شیعه، الذریعة 19/61. [زیات کوفی اولین شیعه ای است که درباره متشابهات قرآن کتاب نوشت.]

52. متشابه القرآن (عربی)، علی بن حمزه کسائی (م 189 ق)، سنی، 32 ص، فهرست مخطوطات دارالکتب الظاهریة 2/269. [این کتاب در کشور سوریه موجود است.]

53. متشابه القرآن (عربی)، قرطبی، معجم الدراسات القرآنیة /610. [این کتاب بر حسب حروف معجم ترتیب یافته است.]

54. متشابه القرآن (عربی)، فضل بن حسن بن فضل طبرسی معروف به امین الاسلام (م 548ق)، شیعه، فهرست موضوعی نسخه های خطی عربی کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران 4/107.

55. متشابه القرآن (عربی)، محمد بن الحسین شریف الرضی (م 406ق)، شیعه، الذریعة 19/62.

56. مجالس فی بیان المتشابه فی الآیات القرآنیة (عربی)، جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن الجوزی معروف به ابن جوزی (م 597 ق)، سنی، معجم الدراسات القرآنیة/611.

57. المحکم و المتشابه(عربی)، ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی (م 360ق)، شیعه، فهرست موضوعی نسخه های خطی عربی کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران، 4/246.

58. محکم و متشابه (عربی)، مؤلف نامعلوم، کتابخانه آستان قدس رضوی، ش8126.

59. المحکم و المتشابه فی القرآن و الحدیث (عربی)، مؤلف نامعلوم، معجم الدراسات القرآنیة/612.

60. المشتبه فی القرآن (عربی)، علی بن حمزه کسائی (م 189ق)، سنی، معجم الدراسات القرآنیة /612. [این کتاب خطی در پاریس به شماره 4 موجود استو با کتاب «المشتبهات فی القرآن» یکی می باشد، بروکلمان 1/199].

61. مشتبهات القرآن (عربی)، علی بن حمزه کسائی (م 189ق)، سنی، معجم الدراسات القرآنیة /612. [احتمالاً این کتاب همان «متشابه القرآن» است که ابن ندیم آن را در «الفهرست» نام برده است و قبلاً با شماره 52 ذکر شد و شاید با شماره 44 و 60 نیز یکی باشد.]

62. مشکلات الکتاب (عربی)، ابوعبدالله محمد بن فیره معروف به شاطبی (م 590ق)، سنی، معجم الدراسات القرآنیة/612. [یک نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه تیموریه مصر با شماره 244 موجود است].

63. ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه (عربی)، سعد بن عبدالله بن ابی خلف معروف به شیخ الطائفة (م 301ق)، سنی، الذریعة 24/8، فهرست موضوعی نسخه های خطی عربی کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران 4/244.

11

64. نزهة الاعین و النواظر فی علم الوجوه و النواظر(عربی)، عبدالرحمن بن ابوالفرج معروف به ابن جوزی (م 597ق)، معجم الدراسات القرآنیة/ 612. [یک نسخه خطی از این کتاب در شهر اسکندریه مصر وجود است].

65. وجوه القرآن (عربی)، ابوعبدالله الرحمن، اسماعیل بن احمد الضریر، معجم الدراسات القرآنیة/612. [یک نسخه از این اثر در دانشگاه کمبریج به شماره 282 OR موجود است].

66. الوجوه و النظائر (عربی)، ابوعبدالله الحسین بن محمد الدامغانی (قرن سیزدهم هجری)، معجم الدراسات القرآنیة /613. [یک نسخه ازاین کتاب در الازهر مصر با شماره 285 موجود است.]

67. الوجوه و النظائر فی القرآن (عربی)، ابوالحسن مقاتل بن سلیمان البلخی (م 150ق)، معجم الدراسات القرآنیة/ 613. [این کتاب احتمالاً همان کتاب «الاشباه والنظائر فی القرآن الکریم» است.]

68. وضح البیان فی مشکلات القرآن (عربی)، محمود بن ابی الحسن النیسابوری، معجم الدراسات القرآنیة/613. [یک نسخه از آن در دارالکتب با شماره 1042 موجود است.]

12

بخش سوم: کتابهای خطی نایاب

1. آلایات المتشابهات (عربی)، ابوالحسن مقاتل بن سلیمان بلخی (م 150ق)، هدیة العارفین 2/470، طبقات مفسران شیعه 1/410.

2. الآیات المتشابهات (عربی)، ابوالحسین عبیدی (م 1345ق)، الاعلام 4/183.

3. الآیات المتشابهات (عربی)، ابوالقاسم احمد بن یزید قرطبی (م 625ق)، الأعلام 1/271.

4. الآیات المحکمات و المتشابهات (عربی)، مرعی بن یوسف کرمی المقدسی (م 1303 ق)، حنبلی، ایضاح المکنون 3/7.

5. الإحکام لبیان ما فی القرآن من الإبهام (عربی)، شهاب الدین احمد بن علی بن حجر عسقلانی معروف به ابن حجر (م 852 ق)، سنی، کشف الظنون 1/21.

6. ارجوزة فی معرفة متشابهات القرآن (عربی)، علم الدین علی السخاوی (م 643ق)، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 1/265. [نام دیگراین کتاب «هدایة المرتاب و الاغاثة» است.]

7. البیان فی متشابه القرآن (عربی)، ابوعلی الحسن بن احمد بن عبدالله معروف به ابن البناء (م 471 ق)، کتابنامه بزرگ قرآن کریم 3/1085.

8. بیان مشتبه القرآن (عربی)، ابوالقاسم عیسی بن عبدالعزیز المقرئ (م 629ق) الأعلام 5/104.

9. تأویل المتشابه القرآن (عربی)، ابوسهل بشربن المعتمر کوفی (م 210ق)، الفهرست /287.

10. تأویل متشابهات فی الأخبار و الآیات (عربی)، ابومنصور عبدالقاهر بن التمیمی اسفراینی، سنی، الأعلام 4/48.

11. التبیان فی متشابه القرآن (عربی)، مؤلف نامعلوم، کشف الظنون 1/342.

12. التبیان لمبهمات القرآن (عربی)، بدرالدین محمد بن سعد الله معروف به ابن جماعة، ایضاح المکنون 3/224.

13. التشابه(عربی)، ابوعبدالله جابربن حیان کوفی (م 200ق) سنی، الفهرست /546. [این اثر به احتمال زیاد درباره متشابهات قرآن کریم نوشته شده است.]

14. التنزیه متشابه القرآن (عربی)، حسن بن موسی نوبختی (م 310ق)، شیعه، رجال نجاشی/50.

15. الردّ علی الملحدین فی متشابه القرآن (عربی)، ابوعلی محمد بن المستنیر معروف به قطرب (قرن سوم هجری)، الفهرست /85.

16. رسالة فی معانی المتشابهات (عربی)، ابوعبدالله محمد بن عمر فخرالرازی (م 606ق)، سنی، معجم الدراسات القرآنیة/609.

17. قطف الأزهار (عربی)، عبدالرحمن بن ابوبکر سیوطی (م 911ق)، شافعی: کشف الظنون 2/1584.

18. المتشابه (عربی)، ابوعمر احمد بن محمد بن حفص الخلال معروف به: ابن خلال، معتزلی، الفهرست/305.

19. المتشابه فی القرآن (عربی)، محمد بن الحسین شریف الرضی (م 406ق)، شیعه، ایضاح المکنون 2/426.

20. متشابه القرآن (عربی)، ابوالحسن مقاتل بن سلیمان بلخی (م 150ق)، زیدی، الفهرست /312.

21. متشابه القرآن (عربی)، ابوالعباس مبرد، الفهرست /56.

13

22. متشابه القرآن (عربی)، ابوعبدالله محمد بن مهران معروف به قطیعی (م 235 ق)، معجم الدراسات القرآنیة/611 [این کتاب احتمالاً همان کتاب قطیعی است که در «الفهرست» نام آن آمده، ر.ک: الفهرست /57.]

23. متشابه القرآن (عربی)، ابوعلی محمد بن عبدالوهاب الجبائی (م 303ق) معتزلی، الفهرست/57.

24. متشابه القرآن (عربی)، ابوعمرو دوری، الفهرست /56.

25. متشابه القرآن (عربی)، ابوالفضل جعفربن حرب همدانی (م 236ق)، معتزلی، الفهرست/ 297.

26. متشابه القرآن (عربی)، ابوالهذیل محمد بن الهذیل العلاف (م 226ق)، معتزلی، الفهرست/ 57 و 285.

27. متشابه القرآن (عربی)، احمد بن جعفر ابن حمدان بن مالک معروف به قطیعی (م 368ق)، الفهرست /57.

28. متشابه القرآن (عربی)، خلف بن هشام ازدی (م 229ق)، الفهرست /57.

29. متشابه القرآن (عربی)، شمس الدین محمد بن عبد المؤمن معروف به ابن لبان (م 749ق)، سنی، کشف الظنون 2/1584.

30. متشابه القرآن (عربی)، علی بن قاسم بن الرشیدی، الفهرست/57.

31. متشابه القرآن (عربی)، محبوب (محمد) بن حسن الوراق (م 230ق)، الفهرست /57.

32. متشابه القرآن (عربی)، نافع بن عبدالرحمن ابن ابی نعیم (م 169ق) الفهرست /57.

33. متشابهات الکتاب (عربی)، علم الدین علی بن محمد سخاوی (م 643 ق)، ایضاح المکنون 2/426.

34. محکم القرآن و متشابهه (عربی)، سعد بن عبدالله اشعری (م 300ق)، فقیه امامی، رجال نجاشی /134.

14

پی نوشت‌ها:

1. الإتقان فی علوم القرآن (عربی)، جلال الدین عبدالرحمن السیوطی (م 911ق)، بیروت: المکتبة الثقافیة، 1973م، 2 ج.

2. الأعلام، قاموس تراجم (عربی)، خیرالدین الزرکلی، رتّبه و علّق علیه: زهری ظاظا، بیروت: دارالارقم بن ابی الارقم [1990].

3. امل الآمل، (عربی)، محمد بن الحسن بن علی العاملی معروف به حرّ عاملی (م 1104ق)، تحقیق احمد الحسینی، بغداد: مکتبة الاندلس، 1385ق.

4. إیضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون (عربی)، مصطفی بن عبدالله معروف به حاجی خلیفه (م 1067ق)، عنی بتصحیحه: محمد شرف الدین یالتقایا، استامبول: وکالة المعارف الجلیة، 1364ق.

5. تاریخ تفسیر (فارسی)، علی کمالی دزفولی، تهران: کتابخانه صدر 1357 ش، 504 ص.

6. التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیة الله المرعشی، احمد الحسینی، طبع باعتناء ولده: محمود مرعشی، قم: 1414 ق، 6 مجلد.

7. الذریعة الی تصانیف الشیعة (عربی)، محمد محسن آغا بزرگ طهرانی، صحّحه و زاد فیه ابن المؤلف: احمد المنزوی، تهران: کتابخانه اسلامیه، نجف، مکتبة صاحب الذریعة العامة، 1392 ق، 29 مجلد.

8. رجال النجاشی،(عربی)، ابی العباس احمد بن علی النجاشی (م 450 ق)، تحقیق: محمد جواد النائینی، بیروت: دارالاضواء 1408 ق، 2 جلد.

9. طبقات مفسران شیعه، عقیقی بخشایشی، قم: نوید اسلام 1371 ش، 5 مجلد.

10. علوم قرآن و فهرست منابع، عبدالوهاب طالقانی، قم: دار القرآن الکریم 1361 ق.

11. فهرس الخزانة التیموریة (عربی)، دارالکتب المصریة، مصر: 1367ق.

12. فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة (عربی)، صلاح محمد الخیمی، دمشق 1403 ق.

13. فهرس مخطوطات مکتبة مکة المکرمة، قسم القرآن و علومه، اعداد: محمد الحبیب المعیلة، لندن: مؤسسة القرآن للتراث الاسلامی، 1414 ق.

14. الفهرست (عربی)، ابوالفرج محمد بن اسحق معروف به ابن ندیم (م 380 ق، علّق علیه یوسف علی طویل، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1416ق)

15. فهرست موضوعی نسخه های خطی عربی کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران (فارسی) محمد باقر حجتی، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، سروش 1371 ش، 4 مجلد.

16. کتابنامه بزرگ قرآن کریم (فارسی) تنظیم و نگارش: محمد حسن بکائی، تهران: مرکز فرهنگی نشر قبله 1374 ش، تا کنون ده جلد از آن به چاپ رسیده است.

17. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، (عربی)، مصطفی بن عبدالله، حاجی خلیفه (م 1067ق). عنی بتصحیحه: محمد شرف الدین یالتقایا، استانبول: وکالة المعارف الجلیة، 1364 ق.

15

18. فهرست مخطوطات دارالکتب مصر (عربی)، مطبعة دارالکتب المصریة، 1375 ق.

19. هدیة العارفین (عربی)، اسماعیل باشا البغدادی، طبع بعنایة وکالة المعارف، استانبول، 1951 م.

20. معجم الدراسات القرآنیة (عربی)، ابتسام مرهون الصفار، ساعدت جامعة بغداد علی نشره، 1984م.

16

منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی