در واقع می توان گفت که قطعنامه 598 شورای امنیت بارزترین نوع همکاری میان سیاست فرانسه و دو ابر قدرت برای کنترل جنگ و ایفای نقش موازنه دهندگی از جانب آنان به شمار می رفت. فرانسه در این زمان توجه خود را به دو پدیده معطوف نموده بود : یکی تحولات قیمت نفت در رابطه با جنگ ایران و عراق و دومی رشد بنیادگرایی در کشورهای حوزه خلیج فارس که به نظر فرانسه عامل برهم زننده ثبات منطقه به شمار می رفت. لذا عنصر اصلی سیاست خارجی فرانسه در منطقه خلیج فارس مبارزه با این دو موضوع بود. مسئله مهم دیگری که در موضع گیری فرانسه علیه ایران بی تاثیر نبود خنثی نمودن آثار نزدیکی فرانسه به اسرائیل در نزد اعراب بود که با حمایت از عراق به این هدف خود دست می یافت.
مجموع سیاست ها و جهت گیری های فرانسه نسبت به عراق در خلال جنگ باعث تاثیر منفی بر روابط میان ایران و فرانسه شد. به گونه ای که روابط میان دو کشور به سطح بسیار پایینی تنزل یافت و ایران فرانسه را به دلیل حمایت همه جانبه از عراق محکوم نمود.
البته این تیرگی روابط دلایل دیگری هم داشت که عبارت بودند از :
1 ـ بمب گذاری در پاریس در 1365 : در جریان این بمب گذاری 9 نفر کشته و بیش از 150 نفر زخمی شدند. پلیس در این رابطه مقر گروهی از مسلمانان شیعه را که خود را حزب الله می نامیدند کشف نمود. به دنبال آن 57 عرب بازداشت و 27 تن از آنان از فرانسه اخراج شدند. در این رابطه هشت دانشجوی ایرانی نیز از فرانسه اخراج شدند.
2 ـ درخواست فرانسه مبنی بر بازجویی از وحید گرجی دیپلمات ایرانی : با این که دولت فرانسه به عدم دخالت ایران در بمب گذاری 1365 پی برده بود اما خواهان بازجویی از وحید گرجی بود. این امر با اعتراض ایران روبه رو شد. زیرا گرجی از کارمندان سفارت ایران بود و این امر مخالف کنوانسیون وین بند 1 ماده 30 بود. در این زمان به خانه گرجی حمله شد و دیپلمات دیگر ایرانی به نام محسن حسین زاده در قسمت فرانسوی فرودگاه ژنو مورد ضرب و شتم قرار گرفت. (1 ) در این زمان فرانسه دستور ترک خاک ایران را به فرانسویان مقیم ایران داد و پلیس فرانسه از 8 تیر 1366 سفارت ایران را محاصره کرد. ایران هم مقابله به مثل انجام داده و سفارت فرانسه در تهران را محاصره کرد. به دنبال این حادثه و هم چنین مورد اصابت قرار گرفتن چند کشتی فرانسوی در خلیج فارس (22 تیر 1366 ) در تاریخ 26 تیرماه 1366 وزارت خارجه فرانسه بیانیه ای را مبنی بر اعلام قطع مناسبات دیپلماتیک با ایران منتشر ساخت و روابط دو کشور به طور کامل قطع گردید.
پس از قطع روابط بحث در مورد چگونگی بازگرداندن دیپلمات ایرانی وحید گرجی و کنسول فرانسوی ژان پل توری ادامه داشت. در نتیجه مذاکرات گرجی و توری با یکدیگر مبادله شدند و بعد از گذشت حدود ده ماه راه برای حل اختلافات تا حدودی هموار گردید. (2 ) جهت گیری ژاک شیراک برای رفع اختلافات دو کشور در روزهای پایانی جنگ و تصمیم دولت ایران مبنی بر جداسازی حساب آمریکا از کشورهای اروپای غربی باعث شد تا روابط دو جانبه براساس تفاهم و منافع متقابل برقرار و تقویت گردد. شیراک در اولین سخنرانی خود در مجمع ملی فرانسه از ایران به منزله کشوری بزرگ یاد کرد و اظهار امیدواری کرد که بتواند با ایران وارد مذاکره شود. ایران در این زمان برای عادی سازی روابط خود با فرانسه سه شرط داشته و بر آنها تاکید می کرد :
1 ـ خودداری فرانسه از حمایت مخالفان ایران و اخراج مسعود رجوی ؛
2 ـ رفع اختلافات مالی ؛
3 ـ محدود نمودن کمک های نظامی به عراق.
بنابراین پس از مذاکراتی که میان نمایندگان دو کشور صورت گرفت. دولت ایران و فرانسه توافق کردند که از تاریخ 26 خرداد.1367 روابط سیاسی خود را از سر گیرند و به دنبال آن سفرای دو کشور (علی آهنی و کریستین گراف ) در تیر 1367 استوار نامه های خود را تسلیم روسای جمهور دو کشور نمودند.
به دنبال این مسئله وزرای خارجه تهران و پاریس در مذاکرات بر سر اختلافات مالی با یکدیگر توافق کردند. فرانسه از یک میلیارد دلار بدهی خود مبلغ 630 میلیون دلار آن را طی دو قسط به ایران پرداخت کرده بود ولی پرداخت مرحله سوم و نیز بهره مطالبه شده توسط ایران با اشکال مواجه گردید. در 8 دی.1370 ایران و فرانسه قراردادی امضا نمودند و توافق کردند که بقیه این وام به ایران پرداخت شود. در همین حال اعلام شد که میزان تجارت دو کشور در سال.1370 به بالغ بر 12 5 میلیارد فرانک فرانسه رسیده است.
به طور کلی علت بهبود مناسبات بین ایران و فرانسه در طی سال های 68 ـ 1367 را می توان این موارد دانست :
1 ـ تمامی گروگان های فرانسوی توسط حزب الله آزاد نشده بودند بنابراین دولت فرانسه هنوز هم به میانجی گری ایران نیاز داشت ؛
2 ـ جنگ بین ایران و عراق پیروز نداشت و چون فرانسه از اعضای دائم شورای امنیت محسوب می شد ایران نیازمند حمایت و نظر این کشور بود.

ج ) زمینه های گسترش و تعمیق روابط دو جانبه (1384 ـ 1367 )
پس از پایان جنگ بین ایران و عراق فرانسه خواستار شرکت در برنامه های بازسازی ایران بود. زیرا حیات اقتصادی فرانسه در گرو تجارت خارجی و مبادلات اقتصادی با سایر کشورهاست. در واقع از.1362 به بعد ما شاهد بهبود روابط میان ایران و فرانسه هستیم زیرا این کشور به دلایل اقتصادی سیاسی و استراتژیک به بازار ایران نیاز داشت. هم چنین به ثبات سیاسی در ایران پی برده بود. و نیز به دلیل اهمیت استراتژیکی تنگه هرمز فرانسه از دیپلماسی مماشات در مورد ایران استفاده کرد و امتیازات محدود و تدریجی به ایران اعطا نمود.
ایران نیز برای بازسازی کشور پس از جنگ نیازمند همکاری با سایر کشورها بود. هم چنین ایران برای اجرای دقیق بندهای قطع نامه 598 و عدم مذاکره در چهار چوبی خارج از مفاد قطع نامه نیازمند حمایت دولت های دیگر از جمله فرانسه (به منزله یکی از اعضای دائم شورای امنیت ) بود.
به این ترتیب دو کشور در جهت رفع موانع موجود در راه گسترش همکاری های دو جانبه در صحنه بین المللی گام برداشتند. اولین گام در این روند مسافرت یک هیئت از ایران مرکب از وزیر بازرگانی و رئیس بانک مرکزی به فرانسه جهت مذاکره با مقامات فرانسوی بود. ولی به دلیل تحریم خرید نفت از ایران توسط فرانسه این مذاکرات با مشکلاتی رو به رو شد.
به تدریج با گسترش روند ارتباطات یک هیئت فرانسوی برای مذاکره درباره روابط دو جانبه در 5 آذر 1367 وارد ایران شدند. با گسترش مناسبات سیاسی فرانسه مسعود رجوی را از خاک این کشور اخراج کرد و با میانجی گری ایران حزب الله لبنان نیز چند تن از گروگان های فرانسوی را آزاد کردند. اما مدتی بعد و در آستانه سفر فرانسوا میتران رئیس جمهور فرانسه به تهران شاهپور بختیار در پاریس به قتل رسید.
پس از قتل بختیار دولت فرانسه اقدام به دستگیری چند مظنون کرد و از جمله از دولت سوئیس خواست تا سرحدی زاده کارمند وزارت خارجه ایران را به پاریس بازگرداند. پس از محاکمه متهمان قتل بختیار در پاریس و با سفر دبیر کل وزارت امور خارجه فرانسه به تهران روابط دو کشور دوباره رو به بهبودی نهاد.
با روی کار آمدن ژاک شیراک (همان طور که قبلا گفته شد) وی مخالفت خود را با انزوای ایران اعلام کرد. استقبال آقای هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت ایران از اظهارات شیراک راه تازه ای را در روابط تهران ـ پاریس باز کرد.
ماجرای سلمان رشدی رکود اقتصادی ـ سیاسی در روابط تهران ـ پاریس ایجاد کرد و پس از آن فرانسه در بحران میکونوس جبهه ای کاملا ضد ایران اتخاد کرد. فرانسوی ها نیز با نفوذ دیگر کشورهای اروپایی سفیر خود را از تهران فرا خواندند و وقتی به دستور رهبر ایران قرار شد سفیر آلمان آخرین سفیری باشد که به تهران باز می گردد. سفیر فرانسه نیز تا آخرین لحظه در کنار سفیر آلمان باقی ماند و هم زمان با او وارد تهران شد. (3 )
در عین حال نقش بازدارنده فرانسه در برابر تحریم های اعلام شده آمریکا علیه ایران غالبا مثبت بوده است. به دنبال تصمیم دولت آمریکا مبنی بر اعمال تحریم های اقتصادی علیه ایران (داماتو) دولت فرانسه اعلام نمود که با این اقدامات مخالف است. هم چنین در پی پیروزی ژاک شیراک در انتخابات ریاست جمهوری فرانسه (17 اردیبهشت 1374 ) وی اعلام کرد من برخلاف خیلی از کسانی که معتقدند باید ایران را منزوی و روابط مان را با این کشور محدود کنیم « معتقدم باید روابط فرانسه با ایران گسترش پیدا کند برای این که ما نمی توانیم به دلیل این که دولت ایران در بعضی جاها روش تندی دارد ایران را کنار بگذاریم اگر ما ایران را منزوی کنیم روش آن کشور شدیدتر خواهد شد.» (4 )
رئیس جمهور ایران نیز طی ارسال پیام تبریک به ژاک شیراک ابراز امیدواری کرد که افق تازه ای در روابط بین دو کشور پدید آمد. با روی کار آمدن شیراک نقاط تماس های زیادی در سیاست خارجی تهران و پاریس به وجود آمد. از جمله حل مسئله الجزایر ایجاد توازن بین اهداف آمریکا و اروپای متحد و ترسیم سیاست های اصولی فرانسه در خاورمیانه و خلیج فارس و مدنظر قرار دادن ایران به مثابه بزرگ ترین قدرت منطقه (5 ) و در نهایت ورود شرکت نفتی « توتال» به میدان های نفتی ایران به جای شرکت آمریکایی « کونکو» در روابط اقتصادی تهران ـ پاریس گامی مثبت محسوب می شود.
از سوی دیگر پس از انتخابات دوم خرداد و پیروزی آقای خاتمی که موجب جهت گیری های جدیدی در سیاست خارجی ایران گردید روابط فرانسه با ایران که به صورت تابعی از روابط با اتحادیه اروپایی در آمده بود از شتاب بیشتری برخوردار شد. آنان وی را مرد اصلاح طلب نامیدند. فرانسه اعلام کرد که از اصلاحات در ایران حمایت می کند ولی جانب احتیاط را نیز در نظر می گیرد. تنش زدایی و تفاهم بیشتر با کشورهای مسلمان در منطقه خلیج فارس حوزه دریای خزر و شمال آفریقا باعث تحول در روابط اتحادیه اروپایی با ایران و طرح مباحثاتی حول همکاری چند جانبه و توسعه آن گردید.
تحولات بعدی نیز نشان داد که ایران و اتحادیه اروپا تمایلی برای به خطر انداختن منافع اقتصادی خود ندارند. سفر آقای خاتمی به چند کشور اروپایی از جمله فرانسه را می توان نقطه عطفی در روابط بین دو کشور دانست. در واقع می توان گفت روابط تهران ـ پاریس از زمان تصمیم اتحادیه اروپا به فراخوانی سفیران خود از تهران در 20 فروردین.1376 تا دعوت رسمی ژاک شیراک از آقای خاتمی برای سفر به فرانسه در 29 مهر.1377 چرخشی بسیار سریع و مثبت داشته است. چرخشی که در عرف روابط بین الملل می توان از آن به عنوان بهره برداری مناسب از فرصت ها یاد کرد. علی رغم تنوع موضوعات مطرح شده در جریان سفر آقای خاتمی میان دو طرف هیچ سخنی از تروریسم فعالیت های هسته ای و سلاح های کشتار جمعی به میان نیامد.
به هر حال در دوران آقای خاتمی روابط دو کشور در مسیر بهبود قرار گرفت. ملاقات وزیر خارجه فرانسه با همتای ایرانی خود در سال.1377 در حاشیه بیست و هشتمین اجلاس مجمع جهانی اقتصاد در سوئیس و تاکید بر تحکیم هرچه بیشتر روابط ادامه مخالفت با قانون آمریکایی داماتو سفر والری ژیسکار دستن رئیس جمهور اسبق فرانسه به تهران ملاقات مشاور رئیس جمهور فرانسه با دکتر ظریف معاون حقوقی و امور بین الملل وزارت خارجه و تاکید بر همکاری با ایران در زمینه های سیاسی اقتصادی خلع سلاح و مواد مخدر ادامه همکاری های نفتی با ایران امضای قرارداد اعطای وام 900 میلیون دلاری بانک اعتبارات کشاورزی فرانسه به ایران (اسفند 1377 ) و ورود هیئت دوستی مجلس فرانسه به ایران و گفت و گو در مورد مسائل خاورمیانه فلسطین و طرح صلح خاورمیانه از جمله تحولات مهم سال های 1379 1377 به شمار می رود. (6 )
حوادث 11 سپتامبر فصل جدیدی را در روابط بین الملل رقم زد که اثرات آن بر روابط تهران ـ پاریس نیز مشاهده می شود. پاریس که از دیرباز از رشد بنیادگرایی در خاورمیانه و تسری آن به جهان احساس نگرانی کرده است در مبارزه علیه القاعده و سرنگونی طالبان در جنگ افغانستان در کنار واشنگتن ایستاد و از آن حمایت کرد. اما مخالفت فرانسه با جنگ عراق باعث کدورت روابط پاریس ـ واشنگتن شد. نگاه اقتصادی فرانسه به منابع انرژی شمال عراق باعث شد تا لندن و واشنگتن خواست پاریس در مخالفت با جنگ ایران و عراق را زیر سوال ببرند(7 ) مخالفت تهران با جنگ علیه عراق بار دیگر موجب نزدیکی تهران و پاریس شد و هر دو کشور تلاش کردند تا از فرصت به وجود آمده استفاده نمایند.

نتیجه گیری
روابط ایران و فرانسه در فاصله سال های 1384 ـ 1357 فراز و فرودهای زیادی را به همراه داشته که تا حد زیادی تحت تاثیر متغیرهای سیستمی منطقه ای و ملی بوده است. در ابتدای شکل گیری انقلاب اسلامی نقش و اهمیت محیط ذهنی ـ روانی بیشتر بود در حالی که فرانسه پیوسته با بلوک غرب بود ایران با سیاست نه شرقی ـ نه غربی عملا با هرگونه سلطه گری دو بلوک مخالفت نمود. فرانسه در جنگ هشت ساله عراق علیه ایران همگام با محدودیت ها و فشارهای سیستمی علیه ایران عمل نمود. متعاقب پایان جنگ ایران و عراق و جنگ دوم خلیج فارس و به ویژه پس از فضای نظام بین المللی ناشی از جنگ سرد و فروپاشی شوروی فرانسه تلاش نمود تا با استفاده از سیاست مستقل و ضد آمریکایی ایران موقعیت خود را در منطقه تقویت نماید و این امر فرصت مناسبی را در این مقطع برای ارتقای روابط دو جانبه ایجاد نمود.
از طرف دیگر باید خاطرنشان ساخت که علی رغم تلاش فرانسه برای بهبود روابط با ایران در حال حاضر سیاست خارجی این کشور تحت فشارهای فزاینده آمریکا قرار دارد و لذا پاریس با محدودیت هایی مواجه است از یک سو پاریس منابع انرژی در خاورمیانه را مدنظر دارد و از سوی دیگر اتخاذ مواضع یکسان با ایالات متحده سبب تیرگی روابط تهران ـ پاریس می گردد. اگرچه پاریس در تلاش است که دیپلماسی اعلامی و اعمالی خود را منطبق نشان دهد اما عملکرد آن این گونه نیست و به نظر می رسد که حداقل تا مشخص شدن پرونده هسته ای ایران ادامه یابد. فرانسه نیز همانند آمریکا با تبدیل شدن ایران به قدرتی هسته ای در منطقه موافق نیست. در عین حال مخالف اعمال زور و تهدید علیه ایران است و در تضاد منافع خود با آمریکا در منطقه خاورمیانه درپی جلوگیری از بسط سلطه همه جانبه آمریکا بر منطقه است و این امر باعث می شود تا فرانسه در سطحی دیگر از سیاست های ایران در مقابل آمریکا حمایت نماید. لذا به نظر می رسد که هم چنان دو طرف تحت تاثیر شرایط محیطی از فرصت ها و محدودیت متعددی در روابط دو جانبه برخوردار می باشند.
پی نوشت ها
1 ـ محمدکاظم سجادپور مناسبات دیپلماتیک ایران و فرانسه پس از انقلاب اسلامی (تهران : وزارت خارجه 1374 ) ص.125
2 ـ غلامرضا علی بابایی نگاهی به مناسبات سیاسی ایران و فرانسه سیاست خارجی ش 31 1378 ص.33
3 ـ کتاب اروپا (3 ) (تهران : ابرار معاصر 1383 ) ص.270
4 ـ غلامرضا علی بابایی پیشین ص.35
5 ـ همان ص.36
6 ـ غلامرضا علی بابایی پیشین ص.38
7 ـ کتاب اروپا پیشین ص.272

منبع: / فصلنامه / علوم سیاسی ۱۳۸۶/۱۱/۱۸
نویسنده : صدیقه حسنی‌