روزنامه ایران، چهارشنبه ۱۴ آذر ۱۴۰۳، شماره ۸۶۲۲

مروری بر نتایج نپیوستن ایران به کنوانسیون برن در گفت و گوی «ایران» با مدیر انتشارات بین المللی «شمع و مه»

گفتگو: مریم شهبازی

در شرایطی که ایران هنوز به کنوانسیون برن یا معاهده بین المللی مشهور به کپی رایت در حمایت از مولفان و آثار ادبی و هنری نپیوسته است، برخی ناشران گام هایی در رعایت حقوق کپی رایت برداشته اند. هرچند که افشین شحنه تبار، مدیر انتشارات بین المللی «شمع و مه» این گام ها را ناکافی دانسته و بی توجهی به ضرورت های قبول این معاهده را عاملی مهم در مهجور ماندن صنعت نشرمان در مجامع بین المللی می داند. درگپ وگفت امروزمان با این ناشر ایرانی - انگلیسی، نکاتی را درباره اما و اگرهای پیش روی ناشران ایرانی در مراودات خارجی و همچنین فعالیت های داخلی مرتبط با آن می خوانید.

چند سالی است که شاهد تلاش برخی ناشران در خرید قانونی حق انتشار آثار خارجی هستیم؛ آن هم در شرایطی که ماهنوز به کنوانسیون برن یا معاهده مشهور کپی رایت نپیوسته ایم. این اقدام خودجوش برخی ناشران داخلی در رعایت قانون کپی رایت را برخاسته از چه عواملی می دانید؟

خب اینجا بحث اخلاق حرفه ای درمیان است. واقعیت آن است که اگر برای چنین اقداماتی پیشقدم نشویم ناشران خارجی و مجامع بین المللی نشر ما را به رسمیت نمی شناسند.

خب این از دلایل پیشقدم شدن ناشران ایرانی است، با قیمت ارز و از طرفی تیراژ پایینی که کتاب در کشورمان دارد ناشران خارجی چطور تن به این توافق می دهند؟

تیراژ کتاب در ایران پایین است، بحث تفاوت قابل توجه قیمت ارز با پول خودمان هم درمیان است اما این طور نیست که فکر کنید روال این کار تنها بر اساس تعارف انجام می شود! آقای هاشمی نژاد مدیر انتشارات افق از پیشگامان مبادله قانونی رایت در کشورمان است، از همان حدود پانزده سال قبل خیلی خوب پیش رفت و کوشید تا روند انتشار برخی آثار خارجی وترجمه آنها را در کشورمان طبق روال جهانی انجام بدهد. خوشبختانه تعداد این قبیل ناشران امروز خیلی بیشتر از قبل شده و ناشران دیگری از جمله ققنوس، مروارید، افق و ثالث هم حق رایت برخی آثار خارجی را از ناشر اصلی خریداری می کنند یا حداقل برای کسب رضایت صاحب اثر می کوشند.

البته تبادل رایت آثار در شرایطی که در قوانین داخلی خودمان فکری برای حفظ حق ناشری که امتیاز کتابی را از ناشر خارجی آن خریده نشده، این تلاش جز حفظ وجهه بین المللی مان فایده چندانی ندارد!

بله. متاسفانه یکی از مهم ترین مسائلی که در رابطه با معاهده برن با آن روبه رو هستیم، فقدان قانون کپی رایت داخلی برای عرصه ترجمه است وگرنه همان طور که اشاره شد افرادی نظیر مدیر انتشارات افق کار خود را دراین زمینه خیلی خوب شروع کردند. حل این مساله تنها نیازمند اهتمام متولیان امر در ثبت اطلاعات ناشری است که حق امتیاز ترجمه اثری را خریده و البته درنظر گرفتن قوانین و اقدامات بازدارنده برای جلوگیری از ترجمه مجدد.

اما نگفتید در چنین شرایطی چه دلایلی سبب می شود که ناشران خارجی در مواردی حتی بدون دریافت پول اجازه انتشار کاری را به فارسی بدهند؟

یک طرف ماجرا تحت تاثیر احترامی است که برای ناشر خارجی قائل می شویم. وقتی می بینند که فلان ناشر ایرانی با آنکه کشورش به معاهده برن نپیوسته اما خود را ملزم به رعایت آن می داند سختگیری کمتری به خرج می دهند.اما نکته مهم تر آن است که زبان فارسی به سبب جغرافیای محدودی که دارد برای آنان هیچ خطری محسوب نمی شود. تا جایی که من دیده ام، تقریبا تمام ناشران خارجی برای تبادل رایت یک اثر به فارسی پولی را مبادله نمی کنند. اگر هم بحث پول به میان بیاید، بسیار کم خواهد بود.

چرا؟

وقتی اثر به فارسی ترجمه می شود، از فارسی به زبان دیگری نمی رود! شرایط آن با زبانی مثل آلمانی یا اسپانیایی خیلی فرق دارد. وقتی کتابی به آلمانی ترجمه شود، راه برای ترجمه آن به زبان های دیگر هموارتر می شود. از این بابت ناشران خارجی، فارسی را زبان بن بست می دانند و برای آنان بی خطر است. از طرفی شرایط کشورمان را هم می دانند، اینکه ناشران ما بدون آنکه الزامی به رعایت کپی رایت داشته باشند برای رعایت آن تلاش می کنند، بنابراین همین که می بینند ناشر ایرانی به اتکای وجدان و اخلاقیات پیش رفته و به دنبال جلب رضایت آنان است، می پذیرند.

ناشرانی که با خرید رایت آثار دست به ترجمه آنها می زنند در داخل کشور با چه مشکلاتی روبه رو می شوند؟

مهم ترین مساله برای این ناشران داخلی، کاستی بزرگی است که در قوانین داخلی با آن روبه رو می شوند. اگر من ناشر موفق به خرید رایت کتابی بشوم هیچ تضمینی نیست که ناشر دیگری هم دست به ترجمه آن نزند.

خب یکی از نکات مهم در مبادله رایت ایجاد انحصار برای ناشر متقاضی است!

بله و چنین مساله ای درایران بی معناست. این ناشران با مشکل دیگری هم روبه رو هستند، اینکه کافی است ترجمه آنها پرفروش شود تا ناشران کتاب ساز بدون آنکه زحمت ترجمه تازه ای از آن کتاب را به خود بدهند همان را با اندکی تغییر، به اسم مترجم خودشان منتشر کنند. برای مقابله و اثبات این جرم هم هیچ راهی وجود ندارد.

چرا صنوف مرتبط با کتاب، پیگیر رفع این کاستی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهادهای قانونگذار نیستند؟

اتفاقا این مشکل بارها پیگیری و به بخش های مختلف ارجاع داده شده است. چه به بخش حقوقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و چه به مجلس شورای اسلامی در تمامی دوره ها و طی سی سال گذشته. متاسفانه تا به امروز هم نتیجه ای به دنبال نداشته است. ما به یک کپی رایت داخلی نیاز داریم. البته پیشنهادهای بی سرانجامی مطرح شده، اینکه اولین ناشر ترجمه یک اثر انحصار آن را به دست بگیرد. تازه با ورود ناشران زیرزمینی و کتاب سازها، مشکلات بیشتر هم شده است. برای همین ناشران داخلی علاقه چندانی به خرید رایت آثار و قبول دردسرهای آن ندارند. هرچند که خوشبختانه هنوز ناشرانی هستند که کار اخلاقی برای آنان در اولویت است و برای انتشار قانونی ترجمه یک کتاب تلاش می کنند.

آقای شحنه تبار شما از جمله ناشرانی هستید که در عرصه بین المللی هم حضور فعالی دارید و قواعد این بازی را می دانید، از طرفی با قوانین داخلی هم آشنا هستید. با این حساب شما جزو طرفداران پیوستن به معاهده برن هستید؟

من صد درصد موافق هستم چراکه لطمات آن را لمس کرده ام. نکته مهم اینکه آسیب های نپیوستن به این معاهده تنها متوجه حوزه نشر نیست و لطمات آن متوجه تمام بخش های صنعتی کشور می شود.

دولت در این زمینه چه کاری از عهده اش ساخته است؟

پیوستن به معاهده کپی رایت یک مساله حاکمیتی است؛ چیزی نیست که انتظار حل آن را از شخص وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی داشته باشیم. البته دولت می تواند در همراهی با مراجع قضایی این مشکل را در عرصه داخلی حل کند.

صرف نظر از سایر حوزه ها، اگر مبنای صحبت ما فقط حوزه کتاب باشد با این گفته که پیوستن به معاهده کپی رایت به ضرر صنعت نشرمان می شود موافق هستید؟

نه. اصلا این طور نیست که بگوییم قبول آن هزینه های بسیاری را به صنعت نشرمان تحمیل می کند.

خب ما در قبول معاهده کپی رایت با مسائلی نظیر تفاوت قیمت ارز با پول داخلی و از طرفی تیراژ پایین کتاب ها مواجه هستیم!

بله. اما چرا به این مساله از سوی دیگری نگاه نکنیم؟ آن وقت نه تنها ضرر ندارد بلکه سودآور هم خواهد بود. نمی دانم چرا عده ای از ناشران و مسئولان فقط به پولی که قرار است ما در رایت کتاب هزینه کنیم اشاره می کنند؟ وقتی ایران عضو کنوانسیون برن شود دیگر فقط بحث خرید ما درمیان نیست. با پیوستن به معاهده کپی رایت به راحتی آژانس های ادبی مان فعال شده و آثار ناشران ایرانی را با قیمت معقولی به ناشران خارجی عرضه می کنند. در چنین شرایطی، مسیر بن بستی که پیش روی آثار تالیفی مان قرار گرفته باز می شود و آثار ما به دنیای بزرگ تری راه پیدا می کند. قبول قانونی کپی رایت یک سود دوطرفه محسوب می شود.

کسب سود دوسویه نیازمند آن است که آثار تالیفی معاصر داخلی هم ظرفیت لازم برای عرضه خارجی را داشته باشند!

این خیلی اشتباه است که همه چیز را به آثار ادبی کلاسیک فارسی محدود کنیم. شکی دراینکه آثار کهن ایرانی جایگاه مهمی در قله های جهانی ادبیات یافته اند نیست. اما در آثار معاصرمان هم ظرفیت زیادی برای ترجمه و عرضه به مخاطبان خارجی وجود دارد. این حاصل تجربه شخصی خودم در زمینه فعالیت های بین المللی عرصه نشر است. وگرنه ازخلق آثار کلاسیک مان قرن ها گذشته و دیگر شامل آن قانون زمانی پنجاه ساله در بحث خرید و فروش امتیاز نمی شوند. برعکس آن چیزی که برخی گمان می کنند، امروز سود با آثار معاصر و نوشته های نویسندگان جوان است. اگر فقط بخش کمی از پول حاصل از فروش رایت آثار به نویسنده ایرانی برسد چقدر شرایط برای او عوض می شود؟! برخی از پول نداده شاکی هستند و می گویند که نمی ارزد!

اینکه هنوز معاهده کپی رایت را نپذیرفته ایم چه تاثیری در فعالیت های خارجی شما ناشران دارد؟

مهم ترین آسیب این بی توجهی درآن است که من ناشر در مراودات بین المللی به ناچار باید به عنوان ناشری غیرایرانی و انگلیسی کار کنم تا از فعالیت درچهارچوب قوانین بین المللی کپی رایت و همچنین اتحادیه اروپا محروم نشوم و چه مساله ای می تواند برای من ایرانی ازاین دردناک تر باشد! آن هم در شرایطی که تمام تلاشم معرفی آثار تالیفی خودمان به دیگر کشورهاست!

و اگر قرار باشد به عنوان ناشر ایرانی فعالیت کنید با چه مشکلاتی مواجه خواهید شد؟

نمی توانم! آنقدر با موانع قانونی ریز و درشت مواجه می شوم که از ادامه راه بازمی مانم.

حالا بماند که ناشران خارجی هم مواجهه خوبی با ناشران ما ندارند، نمونه اش ماجرایی که چند سال قبل در نمایشگاه کتاب فرانکفورت رخ داد و برخی ناشران خارجی به ناشران ما اتهام دزدی زدند!

متاسفانه مواجهه با این قبیل برخوردها هم کم نیست. هرچقدر هم ناشران داخلی برای کسب اجازه انتشار یک کتاب تلاش کنند، باز هم دایره فعالیت های آنان بسیار محدود می شود. هم به سبب تحریم ها و هم به دلیل آنکه هنوز معاهده کپی رایت را قبول نکرده ایم، برای انجام کم ترین مراوده مالی، برای جابه جایی حتی پنجاه یورو هم باید سراغ شخص سومی که صرافی است برویم! خب هیچ ناشر خارجی برای این مقدار ناچیز از پول سراغ صرافی نمی رود که حتی ممکن است او را به فهرست سیاه هم بکشاند. اینها برای ناشر تحقیرکننده است. با این حال ما اهالی کتاب می دانیم که هنوز شرایط حاکمیتی برای پیوستن به این معاهده فراهم نشده است. اما براین خواسته تاکید داریم که متولیان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در همکاری با نهادهای ذی ربط، حداقل قانون کپی رایت داخلی را برقرار کنند. از این طریق، هم مترجم و ناشر آسیب نمی بینند و هم اینکه آشفته بازاری که در عرصه ترجمه شاهد هستیم قدری سر و سامان پیدا می کند.