ارسطو یکی از بزرگترین فرزانگان عهد باستان بود. آثار او با وسعت و عمق شگفت آوری همه شناخت های فلسفی و علمی عصر خود را فرا می‌گیرد.
ارسطو در فلسفه، منطق، فیزیک، ستاره شناسی، علم زیستی، روانشناسی، اخلاق، زیبایی شناسی و بالاخره سخنوری و دانش‌های اجتماعی، نوشته ها و کتب ارزنده‌ای از خود به جا گذاشته است. وی مدت بیست سال شاگرد افلاطون بوده و در برخی از اندیشه ها و گرایش های فلسفی و اجتماعی خویش تکمیل‌‌کننده نظریات استاد خود بوده و در برخی دیگر نظریات تازه‌ای را بیان نموده است. فلسفه ارسطو محل تقاطع ماتریالیسم و ایده آلیسم و برخورد اندیشه‌های دموکریت و افلاطون است. در این فلسفه گرایش‌های تجربی و حسی که در پژوهش علمی دموکریت مشاهده می شود و مکاشفه افلاطونی با یکدیگر در آمیخته و ترکیب تازه‌ای پدید آورده‌اند.
ارسطو نیز همانند افلاطون نفس انسان را به دو قسمت بخرد و غیر بخرد تقسیم کرد. بعد عقلانی، هدایت اصلی و نقش مهم تر را بر عهده دارد، ولی بعد غیرعقلانی انسان را به سوی تمایلات و امیال هدایت می کند. این بعد،می‌باید تحت سلطه و هدایت عقل باشد تا راه به خطا نرود. همین مسئله باعث شد تا ارسطو در سطح اجتماعی برای دولت وظیفه‌ای خاص قائل شود، یعنی دولت آموزش های لازم را برای هدایت عقلانی شهروندان تدارک بیند. از این رو جامعه زمانی در مسیر اخلاقیات و فضایل، تعهد و مصلحت اندیشی و خیر عمومی قرار می گیرد که فعالیت های اجتماعی شهروندان تحت هدایت بعد عقلانی قرار گیرد.
ارسطو این مسئله را در اخلاق نیکوماخوسی و سیاست تجزیه و تحلیل کرده و وضعیت واقع گرایانه تری از این مسئله را، نسبت به افلاطون در کتاب خود بیان نموده است.‏
افلاطون در کتاب جمهوری خود، جامعه‌ای را ترسیم می کند که هر یک از گروه های جامعه، اعم از کارگران، فیلسوفان، جنگجویان و... تلاشی همه جانبه و در عین حال کار ویژه‌ مستقلی را بر عهده داشتند و تنها در اثر کناکنش آنها بود که جامعه عدالت پیشه افلاطون شکل می گرفت. افلاطون از طبیعت این گروه بندی و اینکه چرا بعضی از انسان‌ها در نقش‌های خاصی قرار می گیرند، بحثی به میان نکشید؛ جز آنکه به حکم طبیعت هر کس در نقشی خاص قرار می‌گیرد. در واقع، با این بیان تمامی مکانیسم یا چگونگی عمل را در هاله‌هایی از ابهام رها کرد.‏
هر چند مکانیسم عمل بر ارسطو نیز پوشیده ماند، اما وی با طرح "فضیلت دوستی"، بحث قابل قبول تری را نسبت به افلاطون پیش کشید. به این ترتیب، با ایجاد فرایند دوستی، محصول کار در مدینه، عادلانه میان شهروندان تقسیم می شد. به نظر می رسد با طرح مسئله دوستی، هر کس به کار و شغلی می‌پردازد که با علایق و مهارت‌های او متناسب باشد. زیرا با وجود مشارکت عادلانه و توزیع دوستانه منابع ثروت، اندیشه مدینه فاضله نیز در عمل حاصل بود. از این رو، ارسطو نقش فضیلت دوستی را مهم ترین عامل در مدینه می‌داند. چرا که دوستی باعث می شود که شهروندان بدون هیچ گونه نگرانی، نقش و کارکرد خود را در اجتماع، اجرا نمایند. در واقع فضیلت دوستی اساس فلسفه ارسطو را در مسئله مدینه تشکیل می دهد.‏
ارسطو در اخلاق نیکوماخوسی بر مبنای اجزای نفس، فضایل عقلی را نیز مبتنی بر دو عقل یا استعداد می داند. یکی عقل شناسنده یا استعداد علمی و دیگری عقل حسابگر یا استعداد عملی که از آنها بر اساس تأملات انسان دو بستر معرفتی یعنی حکمت نظری و حکمت عملی شکل می گیرد. حکمت نظری یا سوفیا در جستجوی موضوعات همیشگی و جاودان و تباهی ناپذیر است که شامل الهیات، طبیعیات و ریاضیات می باشد. حکمت عملی نیز با محوریت انسان به عنوان موضوع بحث به اخلاق، تدبیر منزل و سیاست می پردازد که مباحثی چون روابط اجتماع، خانواده و مسائل روحی را شامل می شود. در واقع فضایل علمی، مباحث، مبنا و کلیات نظری و تاملاتی انسان فاضل را شامل می‌شود، ولی در فضایل عملی، جنبه عملی بودن و فعل انسانی مورد نظر است.‏
به این ترتیب، به وسیله فضایل علمی می توان حقایق هستی و دلایل وجودی آن را کشف کرد و به کمک فضایل حسابگری می توان به کارایی آن پی برد و به وسیله این فضایل، پرده از حقایق و واقعیات جهان برداشته، می توان به نظریه پردازی و پیش بینی های منطقی و علمی پرداخت.‏
بنابراین، می توان نتیجه گرفت که پدیده‌های مربوط به عالم انسانی و مبتنی بر شرایط منحصر به فرد انسان دائماً در حال تغییر است و اگر هم قواعد ثابتی وجود داشته باشد، کشف و فهم آنها مشکل است. مطالعه روابط اجتماعی که موضوع علوم انسانی و علم سیاست است، نشان می دهد که روش ثابت و لایتغیری برای پیش بینی رفتارهای فردی و انسانی وجود ندارد. گرچه از طریق مطالعه‌ و تعمق، بتوان چارچوب کلی و قواعد خاصی برای هدایت مدینه به سوی خیر عام به دست آورد ولی این قوانین نیز نسبی و کلی است.‏ بنابراین، افراد انسانی با عنایت به فضایل حسابگری در جستجوی آن‌ هستند که "خیر اعلی را به طریقی کارآمد از قوه به فعل درآورند." به عبارت دیگر، از دید ارسطو، جهان دائماً در حال تغییر و حرکت است و قصد آن را دارد که از نقطه عزیمت "بالقوه بودن" به سوی "بالفعل شدن" حرکت کند. ماده محض بدون صورت، فقر مطلق است و هر چه ماده به صورت نزدیک می شود، غنی‌تر می شود. پس جهان حرکتی لاینقطع و دائمی از ماده به صورت و قوه به فعل است که هر یک در سطح نوع انجام می شود. لذا کل هستی نوعی صیرورت است. به این ترتیب، دنیای بی حرکت افلاطون که با نظریه مثل از حرکت افتاده بود به جنبش در می آید. ارسطو به محسوس مقام می دهد و جهان واقع را به درون محسوس می برد. پس هر چقدر که بتوانیم از قوه به فعل نزدیک‌تر شویم، سعادت بیشتری نصیب خود کرده‌ایم، حال آنکه با اعتقاد به مثل افلاطونی رسیدن به چنین سعادتی برای انسان ممکن نبود. ‏به نظر می رسد اعتقاد ارسطو به نبود قانون ثابت و لایتغیر در جهان هستی خود نوعی قانون ثابت به حساب می‌آید، از سوی دیگر این نظریه، دیدگاه ارسطو را در باب وجود قوانین و چارچوب‌های کلی نقض می کند. اصل تبدیل قوه به فعل و نیل انسان به سعادت زمانی میسر می شود که انسان سعی در فعال ساختن فضایل اخلاقی و صفات نیکو و سنجیده خود داشته باشد.‏

منابع:‏
مبانی اندیشه سیاسی در غرب از سقراط تا مارکس، دکتر فرشاد شریعت، تهران: نشر نی، 1384‏
فرهنگ علوم سیاسی، غلامرضا علی بابایی، کتاب پنجم شخصیت‌های سیاسی، تهران: نشر ویس، 1368
تاریخ فلسفه: یونان و روم، فردریک کاپلستون، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش، 1370‏

منبع: روزنامه  رسالت ۱۳۹۰/۰۹/۱۲
نویسنده : نسرین علویان