مجله  پگاه حوزه  03 مرداد ماه 1383 شماره139 

به رغم فراوانی کتاب ها و مطالعات درباره قرآن کریم و علوم و فنون مختلف آن (از جهت کلمات، الفاظ، معانی، تفسیر، اعجاز و...) تا چندی پیش مسئله فهرست نگاری کلمات، آیات و سوره های قرآن در میان علمای مسلمان و مجامع علمی جهان اسلام مورد بی توجهی بود؛ اگر چه این امر در مطالعات قرآنی اهمیتی جدی دارد و چنین فهرست ها و فرهنگنامه هایی، در شناخت مکان هر کلمه، آیه و سوره ای که در آن آمده، و نیز در شناخت آیات مشابه کاربرد دارد.

در رابطه با این موضوع و اهتمام به آن و تنظیم نخستین معجم های قرآنی، آلمانی ها گوی سبقت را از همگان ربوده اند؛ پس از تغییر مذهبی غالب آلمان ها از کاتولیک به پروتستان در آغاز قرن شانزدهم، حرکت اصلاح دینی، نخستین میوه های خود را در دانشگاه های آلمان چید؛ حرکت شرق شناسی در دانشگاه ها، به ویژه دانشگاه هامبورگ که با مطالعه شرق و ملل و تمدن های شرقی، در جهت گستردن عرصه های معرفت ها و دروس و جست وجوی فرهنگی جهانی می کوشید به راه افتاد.

نقطه آغاز این حرکت، فراگیری و شناخت زبان های شرقی به عنوان کلید فهم مسلمانان و عرب ها بود؛ البته مشابه این حرکت پس از سقوط غرناطه در پایان قرن پانزدهم میلادی نیز به راه افتاده بود و هدف از آن پیوند دادن منافع اقتصادی و سیاسی کشورهای غربی با دیگر تمدن های بزرگ بشری بود.

پیش از این تاریخ، »کنستانتین« افریقایی که یکی از علمای مسیحی عرب بود و در دستگاه »فون رابرت ژیسکارد« (1060 - 1090 م) خدمت می کرد، اقدام به ترجمه کتاب های عربی به زبان لاتین نمود. مسلمانان این کتاب ها را از زبان یونانی به عربی ترجمه کرده و بر آن شرح و اضافاتی افزوده بودند.این کتاب ها در مدرسه سالرنو تدریس می شد. بدین ترتیب برای نخستین بار، انگیزه ای جدی برای تدریس طب و فلسفه عربی - اسلامی در دانشگاه های اروپایی به وجود آمد.

نخستین ترجمه های قرآن در اروپا
اما نخستین ترجمه این کتاب آسمانی در تاریخ اروپا، ترجمه آلمانی قرآن »پیترفون کلونی« است که به توصیه »مارتین لوتر« پیشگام جنبش اصلاح دینی در اروپا، در سال 1543 در پازل چاپ شد. این، نخستین ترجمه قرآن و نخستین کار ترجمه یک متن اصیل عربی به زبان آلمانی است. اهمیت ترجمه کلونی در نیمه قرن شانزدهم میلادی، در تحولات و دگرگونی های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی حاکم بر اروپای پس از جنگ های صلیبی و آغاز عصر نوزایی (رنسانس« و آغاز دوره اهتمام به علوم و ادبیات شرقی در دانشگاه های اروپایی مشخص می شود.

در سال 1616م ترجمه دیگری از قرآن کریم به زبان آلمانی منتشر شد؛ در این سال، »سالمن شوایگر« در نورنبرگ نخستین ترجمه قرآن را به زبان متداول آلمانی منتشر کرد. این ترجمه که نام »قرآن محمّد« را برخود داشت، در سال های 1623 و 1659 و 1664 نیز تجدید چاپ شد، ترجمه دیگری هم از قرآن با نام »قرآن محمدی«، از سوی »یوهان آندریاس« و »ولفگانگ اندیتر« به چاپ رسید. ترجمه قرآن مجید به زبان هلندی، نخستین بار در سال 1641 و به زبان ایتالیایی در سال 1698 انجام شد.

در نیمه دوم قرن هفدهم، نقطه عطفی در مطالعات اسلامی در آلمان پدید آمد و آن ترجمه کتاب »سیره الرسول« ابوالفدا، به وسیله »راسیکی« شرق شناس برجسته آلمانی در سال 1663 م بود. راسیکی در مقدمه این کتاب، برای نخستین بار در تاریخ فرهنگ آلمان، کوشیده است تا تاریخ پیامبر اسلام را با دعوت اسلامی پیوند دهد. وی سیمای پیامبر (ص) را به عنوان یکی از منادیان توحید نشان می دهد و اعتراف می کند که دین آن حضرت بر »گذشت و رواداری و آشتی« استوار است و پیامبر اسلام »درّی گرانبها در تاریخ عرب« است.

همین اعترافات و حق گویی ها موجب شد تا ولتر یکی از متفکران بزرگ انقلاب فرانسه، در دیدگاه خویش نسبت به پیامبر اسلام تجدید نظر کند و او را قانون گذاری بزرگ برای مسلمانان معرفی کند که منادی محبت، وفاق و تسامح بوده است. در موضوع معجم نگاری قرآنی نیز شرق شناس آلمانی »گوستاو فلوگل« در سال 1824 م کتاب »نجوم الفرقان فی اطراف القرآن« را تألیف کرد که تا آن زمان، بهترین و شامل ترین اثر درنوع خود بود. نسخه مبنای کار فلوگل، نسخه ای از قرآن کریم است که وی، ویژه معجم خود در شهر لایپزیک چاپ کرده بود. فلوگل نخستین کسی ست که فهرست ابجدی کلمات قرآن را نگاشته است؛ آن هم به گونه ای که در آن به شماره آیه و شماره سوره و نیز شماره تک تک آیات قرآن اشاره شده است. شماره گذاری فلوگل در دیگر ترجمه هایی که پس از وی از قرآن شده، مورد پذیرش قرار گرفته است.

پژوهشگران آلمانی به تاریخ قرآن و سیر تدوین آن نیز عنایت ویژه ای داشته اند؛ چنان که تئودورنولد در سال 1690، کتابی مهم درباره »تاریخ قرآن« تألیف و منتشر کرد.

پژوهشکده قرآن کریم در مونیخ
پژوهشکده قرآن کریم و کتابخانه با فاریا در شهر مونیخ آلمان، یکی از بزرگ ترین و مهم ترین مراکز قرآن پژوهی در غرب است. در دانشگاه مونیخ نیز مرکزی ویژه مطالعات و بررسی های قرآنی تأسیس شده است که دارای کتابخانه، موزه و آرشیو قرآنی و نسخ خطی عربی و اسلامی است. آلمانی هادر این مرکز، قدیمی ترین و مهم ترین نسخه های نفیس و آثار کمیاب و مرتبط با علوم قرآنی، تفسیر، فنون قرائت، خطوط و تزئین و تذهیب را گرد آورده اند، در این مرکز کپی کتاب ها و نسخه های خطی چاپ شده و چاپ نشده در باب علوم قرآن به همه زبان های دنیا نگهداری می شود. هزاران تصویر ازنسخه های خطی قرآن کریم کشورها و دوره های زمانی مختلف، در این مرکز وجود دارد و گروهی علمی از شرق شناسان ورزیده و متخصص و زبان شناسان و دین شناسان ماهر و نیز متخصصان خط، تذهیب، جلد و.... مشغول کار هستند که به گوشه و کنار جهان سفر می کنند و نسخه های قدیمی و خطی قرآن را تهیه یا از آنها تصویر برداری می کنند. آنان حتی اگر یک برگ از یک نسخه خطی قرآن را که یافته اند، به دست آورده اند و نتیجه کارشان، کتابخانه، موزه و آرشیو قرآن است که نسخه هایی از قرن اول هجری تا دوره کنونی را در خود دارد.

قرآن پژوهی تطبیقی
شماری از شرق شناسان آلمانی، مطالعات و پژوهش هایی در موضوع مقایسه میان نسخه ها و نیز در باب خط عربی و فن جلد سازی و تزیین و تذهیب قرآن و دیگر فنون مرتبط با علوم قرآن انجام داده اند. گروهی دیگر از شرق شناسان متخصص آلمانی نیز بزرگ ترین تفسیر قرآن را گرد آوری کرده اند. شیوه کار آنان چنین است که برای هر آیه از آیات قرآن، فایل ویژه ای ترتیب داده اند و در آن فایل، تفسیر همه مفسران قرآن از آغاز قرن اول هجری تا قرن حاضر، به ترتیب قدمت زمانی مفسران گرد آمده است و محقق می تواند آرای تمامی مفسران را پیرامون یک آیه و تحولاتی که در تفسیر هر کلمه و هر آیه از آیات قرآن رخ داده است مطالعه کند.

دو شرق شناس برجسته آلمانی به نام های »برکشنر« و »بریتسل«، عمر خود را صرف مدیریت این مرکز مطالعاتی کردند، اما تمام تلاش ها و زحمات طافت فرسایی که در این مرکز انجام شد، در اثر بمباران جنگ جهانی دوم بر باد رفت و با بمباران این مرکز بیشتر موجودی آن از بین رفت و محققان و کارمندان آن کشته شدند. باقیمانده نسخ قرآنی و نسخ خطی قدیمی به دانشگاه ماربورگ انتقال یافت و پس از پایان جنگ جهانی دوم و بازگشت آرامش به آلمان، شهرداری بافاریا، آنها را باز پس گرفت و امروزه در بخش نسخ خطی کتابخانه ملی ایالات با فاریای مونیخ از آنها نگهداری می شوند.

کتابخانه بافاریا
کتابخانه ایالت بافاریا یکی از بزرگ ترین کتابخانه های آلمان است و بیش از شش میلیون کتاب را در خود جای داده است. مجموعه ای از قرآن های نادر و نسخ خطی نفیس عربی در این کتابخانه موجود است. این مجموعه نفیس، از دارایی های شرق شناس آلمانی »یوهان آلبرشت فیدمان اشتایتر« (1557 - 1506) است. وی که در عصر نوزایی اروپایی می زیست، پس از فراگیری زبان عربی، اقدام به گردآوری نسخه های خطی قرآن و نسخه های خطی عربی و مطالعه دقیق آنها نمود. وی در مدتی کوتاه، بیش از دویست نسخه خطی عربی را گردآوری کرد و سپس کتابی درباره قرآن تألیف نمود؛ پس از وفات وی، دوک آلبرشت پنجم بزرگ شهربافاریا مالک اموال وی شد و کتاب های او را به کتابخانه خویش منتقل کرد و هسته اصلی نخستین کتابخانه بزرگ با فاریا از همان زمان تشکیل شد.

در این کتابخانه، هم چنین نسخه های خطی قرآنی و عربی ودیگر کتاب هایی که راهبان مسیحیی بسیاری از دیرهای آلمانی گردآوری کردند، گرد آوری شده است. هدف از این کار، مطالعه و تحقیق در ادیان دیگر است. این کتابخانه در سال 1958 م، کتابخانه کاترمیر شرق شناس فرانسوی را که شامل مجموعه ای بزرگ از نسخه های خطی قرآن های نفیس بود، خریداری کرد.

در حال حاضر، این کتابخانه امکانات وسیعی را برای اساتید، دانشجویان و پژوهشگران و همچنین بازدید کنندگان فراهم کرده و اطلاعات ارزشمندی درباره فنون خط، و تذهیب، و تزیین و نگارگری اسلامی در اختیار آنها قرار می دهد.