مجله  محفل  فصلنامه علمی تخصصی محفل، پیش‌شماره 

نویسنده : خاتمی، سید احمد
اشاره:
آیت الله سید احمد خاتمی که سال آینده وارد نیم قرن دوم زندگی اش می شود از اساتید پرکار حوزه علمیه در قم و تهران است و هم در عرصه علمی و هم در عرصه اجتماعی و سیاسی حضور فعال دارد.

این استاد گرانقدر به برکت همین تلاش و کوشش فراوان به سرعت در حوزه قم رشد نموده است و در حوزه ای که هر کسی به آسانی نمی تواند کرسی درس مستمر برقرار کند از سال 64 تا کنون تدریس حوزوی وی به صورت عمومی شروع شده و هم اینک جز اساتید بارز حوزه می باشد.

ایشان علاوه بر تدریس خارج فقه و اصول و نیز شرح اصول کافی و تفسیر و. .. به عنوان استاد راهنما و داور در رساله سطح چهار و سه حوزه رساله های متعددی را در عرصه های گوناگون راهنمایی و ساماندهی کرده است .

وی نزد اساتید بزرگی هم چون آیات عظام مشکینی، میرزا هاشم آملی، میرزا جواد آقا تبریزی، فاضل لنکرانی، جوادی آملی، حسن زاده آملی، خزعلی، نوری همدانی و وحید خراسانی تلمذ نموده است.

از مهمترین تالیفات ایشان سیمای نفاق در قرآن، رسالت خواص، عبرتهای عاشورا، اخلاق سیاسی ، مدیریت و تشکل در سیره امام هادی (ع )، فقه الاخلاق از دیدگاه شیخ انصاری و. .. می باشد و هم چنین تا کنون صدها مقاله قرآنی ، اخلاقی ، تاریخی ، فقهی و... از ایشان در نشریات منتشر شده است .

آیت الله خاتمی هم اکنون علاوه بر اینکه امام جمعه موقت تهران است عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، نماینده و عضو هیأت رئیسه مجلس خبرگان ، عضو هیأت مدیره مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و عضو شورایعالی مجمع جهانی اهل بیت(ع ) می باشد.

بایستگی ها و مقدمات نیتی و قصدی
از نگاه قرآن کریم آنچه به عمل آدمی شکل و قالب می دهد، نیت و انگیزه است. قرآن می فرماید: «قل کل یعمل علی شاکلته؛ هر کسی بر اساس شاکله اش عمل می کند»، (ای علی نیته). بنابر این بدون هیچ گونه تردیدی انگیزه بر عملکرد انسان تاثیر گذار است.

در این خصوص نصیحتی که بزرگان از اولین روز طلبگی برای افراد جدید الورود در این حوزه دارند، همانا «اخلاص النیه» است. «اخلاص النیه» بدان معناست که طلبه به انگیزه فهم دین، نشر و خدمت به دین وارد محیط فرهنگی حوزه شود.

اگر کسی با انگیزه فوق وارد حوزه شود، میوه رفتاری اش میوه شیرینی خواهد بود. چنین فردی تلاش خود را معطوف بدین امر می نماید که گفتار و رفتار و منش او منش دینی باشد. حال اگر انگیزه هایی غیر از انگیزه فهم و نشر دین مورد نظر قرار گیرد -مثلاً اخذ مقامات دنیا و موقعیت های دنیایی و یا انگیزه درآمد بیشتر- قهرا این انگیزه ها آن انگیزه هایی نیست که بتواند از محصول این انگیزه ها چهره های بزرگ خدمتگزار دین از آن خارج شود.

آری چه بسا فردی در ابتدا با این انگیزه ها وارد طلبگی گردد اما در ادامه با درس های اخلاق موثر و سازنده انگیزه های وی تغییر کرده و اصلاح گردد، این امر اشکالی ندارد اما اگر انگیزه های دنیایی باقی بماند، بدون هیچ تردیدی تاثیر منفی در مسیر طلبگی خواهد گذاشت.

بایستگی ها و مقدمات اخلاقی و معنوی
آنچه با جنس طلبگی تناسب دارد و بدون آن هویت طلبگی شکل نمی گیرد، معنویات است. اگر طلبگی تنها منحصر در تحصیل اصطلاحات موجود در علوم دینی باشد و از معنویات بایسته اثری نباشد آنگاه این امر با هویت طلبگی سازگار نیست.

با توجه به تجربه طولانی موجود در حوزه، طلابی که تقیدهای معنوی لازم را ندارند، یا توفیق ادامه تحصیل پیدا نمی کنند و یا اگر این توفیق را پیدا کنند، در نهایت عاقبت به شر می گردند.

در حالات شیخ ابراهیم زنجانی است که -روحانی نمایی که حکم اعدام شیخ فضل الله نوری را صادر کرد- از اول طلبگی مقید نبوده و هر چه که در طول طلبگی پیش رفته، سعی در تغییر روش ناصحیح طلبگی خود نداشته و سرانجام امر بدانجا می رسد که حکم اعدام یک مجتهد جامع الشرایط را صادر می کند.

موارد اخلاقی لازم الاجرا در حیطه معنویات طلبگی عبارتست از:

-تقید به واجبات

- اهتمام به مستحبات

-تقید به ترک محرمات الهی، نزدیک نشدن بدانها؛

- اهتمام به ترک مکروهات؛

- مراقبت از خود، مراقبت از زبان که از محدوده شرع بیرون نرود، مراقبت از چشم و گوش؛

- تقید به نوافل حتی الامکان بخصوص نافله شب.

مقام معظم رهبری در سفر مبارک خویش به شهر مقدس قم، خطاب به مسئولین حوزه فرمودند که اگر شما بتوانید طلبه ها را نماز شب خوان بار بیاورید، ۶۰ درصد تهذیب نفس حاصل شده است. جلوه دیگر معنویت نیز توسل و عشق به اهل بیت است.

منظور از معنویات در طلبگی امور فوق است. البته نکته اساسی و قابل دقت آنکه امور اساسی فوق نیز می بایست در حد اعتدال اجرا و رعایت گردند. فی المثل اگر طلبه ای یک ساعت شب تهجد داشته باشد آنگاه بر سر مباحثه علمی، خواب آلوده و کسل خواهد بود. چنین فردی می تواند با تهجدی مختصرتر، با شادابی هر چه تمام به درس و بحث علمی خود برسد.

به عبارت دیگر مطلب قابل توجه آن است که طلبه بدین باور نائل گردد که دروس علمی و طلبگی همواره می بایست توام با معنویات باشد و این امر است که وی را به سر منزل مقصود رهنمون می نماید.

با رعایت و حفظ تعادل، طلبه بدین مضمون خواهد رسید که همانا حلاوت و شیرینی طلبگی به معنویات موجود در آن است که اگر این معنویات از حوزه دروس طلبگی حذف گردند در حقیقت دروس طلبگی همانند کالبدی بی روح خواهد شد.

لذا با توجه به توضیحات فوق، بیداری اجباری برای نماز شب مطلوب نمی باشد و چنین به نظر می رسد که اگر طلبه به نحوی پرورش یابد که خود خواستار بیدار شدن در دل سحر باشد، بسیار سازنده تر و موثرتر در نفس خواهد بود.

در همین راستا، بیداری یک ساعته در سحر به جهت اقامه نوافل زمانی صحیح است که این مدت زمان سحر خیزی، منجر به چرت زدن بر سر درس نگردد. البته راه دیگر خواب بعد از نماز صبح است که مانع از کسالت و خواب آلودگی هنگام درس و بحث خواهد شد.

در خصوص طلاب پایه اول با توجه به اینکه ایشان در سنین نوجوانی بسر می برند (که البته زمان نقش بستن فضائل در جان طلبه همین سنین می باشد) اجبار ایشان به نماز شب و نوافل مطلوب نمی باشد بلکه مطلوب، ارشاد، دلالت و نصیحت به انجام مستحباتی چون نماز شب است به گونه ای که پس از گذشت مدتی خود طلبه به اختیار خود خواهان بیداری و نافله سحر باشد که اگر چنین گردد آنگاه حشر و نشر با نوافل برای چنین طلبه ای روال زندگی طلبگی وی خواهد شد.

بایستگی های زیستی (زی طلبگی)
سوال این است که بایستگی های زیستی مانند نوع رفتار در زندگی شخصی، میزان فراغت، معیشت، اشتغال، ازدواج، نحوه تعامل با خانواده و در یک کلمه زی طلبگی در آغاز راه چگونه باید باشد؟

زی طلبگی را به عنوان منش بایسته برای طلاب باید جدی گرفت. منتها زی طلبگی را در هر مقطعی باید متناسب با آن مقطع تعریف نمود. زی طلبگی برای طلبه پایه اول آن است که گفتارش متین باشد و با طلبگی همخوان باشد. رفتارش با منش طلبگی سازگار باشد.

رفتارش با هم حجره، پدر، مادر و دوستان متناسب شأن طلبگی باشد. به عبارت دیگر باید رفتار طلبه ای که سوم راهنمایی را خوانده و الان دروس طلبگی را می خواند با دوست وی که در مدرسه مشغول دروس اول دبیرستان است باید متفاوت باشد. لازم است که با مثالها و مصادیق عینی، معنای متفاوت بودن را به طلبه آموزش داد.

مثلا پوشش آراستگی یک طلبه باید با دیگران متفاوت باشد. اگر خواهان حلول زی طلبگی در میان طلاب هستیم نمی بایست در تعلیم آن تنها به بیان تئوریک زی طلبگی بپردازیم.

زی طلبگی برای طلبه ای که مدتی از طلبگی وی سپری و وارد حوزه زندگی شده است تعریف خاص خود را داراست. مطابق زی طلبگی، مراسم عقد و عروسی، نیز خرید عروسی برای طلبه ای که عزم ازدواج دارد می بایست متناسب با شان طلبگی باشد.

بعد از تشکیل خانواده، رفتار درون خانه با همسر، نوع رفتار شخصی خود طلبه و همسر طلبه، حتی پوشش هر دو در حوزه زی طلبگی تفسیر می شود . در تمام این موارد نیاز به درس اخلاق هست و در درس اخلاق نیز می بایست در عوض کلی گویی و بیان تئوریک این مسائل، به بیان نمونه های عینی و ظرائف و دقائق اخلاقی و رفتاری مبادرت ورزد.

در رابطه با اشتغال طلبه نیز اصل بر آن است که طلبه باید ممحض در تحصیل باشد. و برنامه های روزانه خود را مطابق این اصل تنظیم نماید ولی اگر برای ادامه معیشتش ضرورت پیدا کرد که اشتغال جنبی هم داشته باشد اولویت با اشتغال های طلبگی است.

اشتغال هایی که در راستای طلبگی تعریف گردد. اشتغالاتی از قبیل تحقیق و پژوهش، تعلیم و تربیت، تالیف و غیره که در این حوزه های کاری است که در حقیقت این گونه اشتغالات تقویت کننده مسیر طلبگی باشد. به هرحال زی طلبگی یک ضرورت است. لکن کلی است که باید در مقاطع مختلف تعریف و تفسیر شود و بهترین جای تفسیر این منش دروس اخلاق هست.

بایستگی ها و مقدمات فکری (برنامه ریزی، مآل اندیشی،آشنایی با اهداف و افق حوزه)
بنده بر این باورم که انتخاب راه طلبگی یک عشق است و باید این انتخاب با آشنایی کامل از حوزه فعالیتی باشد که قصد ورود در آنرا داریم. اگر طلبه ای تنها بواسطه اصرار و خواسته پدر قدم در مسیر طلبگی گذارد در عین اینکه فرزند هیچگونه آشنایی با مسیر انتخابی ندارد، آنگاه چنین طلبه ای در معرض تزلزل خواهد بود.

این امکان وجود دارد که چنین فردی پس از ورود به طلبگی اندک اندک با این مسیر آشنا شده و علاقه مند بدان گردد از طرف دیگر این احتمال نیز وجود دارد که با آشنایی بیشتر، از این مسیر فاصله بگیرد. لذا اگر طلبه ای خود با اختیار و روشنی کامل مسیر طلبگی را انتخاب نموده باشد آنگاه این امر مسئله ی بسیار مغتنمی بوده و حتماً آینده روشنی هم در انتظار وی خواهد بود.

برنامه ریزی امور طلبگی نیز در حوزه وظایف مدیریت حوزه است. طلبه به عنوان سرمایه نفیس و ارزشمند در اختیار مدیریت قرار می گیرد. مدیریت می بایست برنامه ریزی و مال اندیشی کرده و افق آینده را برای طلبه ترسیم نماید.

آری بعد از اتمام پایه دهم، این خود طلبه است که آینده خودش را رقم می زند بدین صورت که فقاهت یا فلسفه و کلام یا تفسیر یا خطابه را برگزیند. از این جا به بعد در اختیار اوست اما قبل از این مرحله مدیریت حوزه می بایست دست به طراحی و اجرای برنامه ای بزند که افق علمی و معنوی مطلوبی برای طلبه ترسیم نماید.

آموزش شاخصه ها، اصول، و نیازها و وظایف روز روحانیت و طلاب از سوی حوزه های علمیه امری بسیار لازم و ضروری بوده و راه بسیار مفیدی برای جهت دهی صحیح به طلاب و ترسیم افق آینده ایشان بر اساس استعدادها و توانائی هایشان می باشد.

بایستگی ها و مقدمات علمی
برخی اعتقاد دارند در ابتدای راه، به طلاب نو ورود، می بایست عقاید و اعتقادات را آموخت و سپس مشغول ادبیات و سایر علوم شد. البته فرض بر این است که ما طلبه را از سوم راهنمایی یا دیپلم پذیرفته ایم و چنین فردی در طول مدت تحصیل در راهنمایی و دبیرستان (البته در دبیرستان بیشتر) با اولیات دین آشنا گشته است.

لکن وجه جمع بین این نظر که فعلاً ادبیات را بگذاریم کنار و فقط به اعتقادات بپردازیم با این نظر که همراه با سایر دروس اعتقادات نیز تدریس شود، آن است که اعتقادات و کلام همراه سایر دروس باشد و لکن وزن بیشتری برای اعتقادات قائل باشیم. وقت بیشتری روی اعتقادات طلبه بگذاریم نه تنها اعتقادات، اخلاق هم همین طور است، زیرا تجلی اعتقادات در اخلاق است.

در مسیر تعلیم اعتقادات تکیه بیشتر بر آموزش عقاید به نحو کاربردی باشد. دو شکل اعتقادات مطرح است.1- اعتقاداتی که در سطح تئوری است. مانند براهین اثبات وجود خدا، براهین نبوت و... 2- آوردن مسائل اعتقادی در حوزه عملی زندگی است که البته همانا شیوه طرح قرآنی اعتقادت، به گونه دوم است. قرآن کریم بدین شکل اقدام به طرح مسائل اعتقادی نموده است.

قرآن هیچگاه به طرح تئوریک محض ادله اثبات وجود خدا نپرداخته است بلکه ابتدا به نحو کلی بیان نموده و سپس مبادرت به ارائه نمونه ها و مصادیق عینی و ساری و جاری در زندگی کرده است. لذا می بایست دروس اعتقادات هم در کنار سایر دروس برنامه ریزی نمود منتها در سالهای اول طلبگی بهای بیشتری به این دروس داده شود.

نقش سازمان حوزه و اساتید در تقویت انگیزه
1- همانگونه که سالهای اول دبستان، سالهای شکل گیری اندیشه ی کودکان در ورود و اشتیاق یافتن نسبت به تعلیم و تعلم است، همچنین سالهای آغاز طلبگی نیز بسیار حساس است که البته این نظر دقیقا برخلاف تصور افرادی است که گمان می نمایند تدریس دروس طلبگی پایه های اول امری سهل و آسان است.

لذا متاسفانه به نکته دقیق فوق، دقت و توجه زیادی نمی گردد. گفتار، رفتار و حتی فرهنگ گویش اساتید در طلاب تاثیرگذار است. لذاست که پایه های اول طلبگی بسیار در آینده طلبه تاثیرگذار می باشد. نه تنها برای سالهای ابتدایی طلبگی درس اخلاق لازم و ضروری است بلکه حتی همان استاد صرف ساده نیز باید خود، چهره ای مهذب و اخلاقی داشته باشد.

در گــزینش و انتخاب اساتید پایه های اول تنها توجه مسوولیـــن حوزه به توانایی علمی و توانایی تدریس دروس نباشد بلکه در ابتدا باید ظرفیتهای اخلاقی و زی طلبگی استاد مربوطه سنجیده شده و پس از اطمینان خاطر نسبت به توان الگودهی مطلوب استاد مربوطه سپس متوجه دیگر مولفه استاد یعنی توان علمی وی گردند. چنین به نظر می رسد که فرد بی سواد اما متقی شرافت دارد بر فرد باسواد بی تقوا.

بترس آنگه که دزدی با چراغ آید

چو دزدی با چراغ آید گزیده تر برد کالا

2- می بایست مسئله نظارت بر طلاب جدی گرفته شود. بخصوص پایه های اول و بخصوص حوزه هایی که از سوم راهنمایی طلبه ای را گزینش می نمایند. زیراکه طلبه در این زمان از سن کمی برخوردار بوده و نیاز به نظارت دائمی دارد.

تنها نظارت بر حضور در کلاس کفایت نمی نماید بلکه باید اموری چون مباحثه، زمان خواب شب، زمان بیداری صبح، زمان و میزان نافله شب (البته بر اساس نکته مطروحه در ابتدای سخن)، میزان نگاه به تلویزیون و … مورد نظارت قرار گیرد.

از رهگذر این نظارت ها، آسیب ها باید شناخته بشود. به عنوان مثال یک آسیب آن است که فلان طلبه وسواسی شده است. آسیب دیگر تنبلی فلان طلبه است، آسیب دیگر عدم رعایت منش طلبگی از سوی فلان طلبه است.

پس از شناخت آسیبهای موجود در حوزه این آسیبها بلافاصله باید بدون ذکر نام توسط اساتید اخلاق حوزه در درس اخلاق مطرح شده و نسخه درمان آن ارائه گردد. بیان مباحث تئوریک اخلاقی امری حسن و پسندیده است اما می بایست از استاد خواسته شود تا در برخی کلاسهای اخلاق به نحو کاملا کاربردی و جهت دار مبادرت به بیان مثلا آسیب اخلاقی وسواس، تنبلی و… و راه درمان آنها بنماید.

بسیار لازم و ضروری است که مدیر مدرسه یا معاون فرهنگی یا معاون تهذیب به نحوی دروس اخلاق را ساماندهی نماید که این دروس تکراری و ملال آور نباشد. این امر زمانی امکان پذیر است که مسوولین آسیب های حوزه خود را رصد نموده و در طول سال تحصیلی با اساتید از پیش تعیین شده و البته مبرز، به توضیح و تبیین این آسیبهای خلاقی مبادرت ورزیم. بنابراین هم در انتخاب موضوعات باید دقت کرد و هم در انتخاب اساتید.

راهکاری برای طلابی که شروع مناسبی نداشته اند

برای چنین طلابی راهی نیست جز آنکه با دروس اخلاق عملی اساتید، ایشان را علاقه مند به طلبگی نماییم. مسوولین حوزه دقت نمایند که در صورت انجام تلاشهای لازم جهت علاقه مند نمودن چنین طلابی و در نهایت نا امیدی از جذب ایشان به طلبگی ضرورتی بر ماندن چنین افرادی در وادی طلبگی نیست.

چنین افرادی اگر در ابتدای مسوولیت زندگی بتوانند راه دیگر را انتخاب نموده و در مسیری دیگر ترقی نمایند مناسب تر از آنست که ایشان با اکراه در طلبگی مانده و در نتیجه توفیق پیدا نکنند و در نهایت نیز مقصر اصلی تمامی ناکامی های خود را دین و روحانیت بدانند.

لزوم روحیه انقلابی و بسیجی برای طلاب
مفروض مسئله این است که طلبه می خواهد سخن گوی دین مردم باشد. آنکس که می خواهد سخن گوی دین مردم باشد باید مردم را شناخته باشد. مردم ما مردم انقلابی و بسیجی هستند و این انتخابشان نیز بر اساس بصیرت است.

بسیجی و انقلابی یعنی کسی که طرفدار نظام دینی و حاکمیت دینی است. طلبه ای که با انقلاب مانوس نباشد و روحیه انقلابی نداشته باشد نمی تواند سخن گوی این نسل باشد. در صورتی می تواند سخن گوی این نسل باشد که در هدف و غایت، با مردم همراه و همدل و شریک باشد. مرحوم آیت الله میرزا هاشم آملی، پدر آقایان لاریجانی ها از بزرگان حوزه نجف و از شاگردان برجسته آیت الله آقاضیاء عراقی بودند.

زمانی که آیت الله آقاضیاء عراقی وارد قم شدند، مرحوم علامه طباطبائی فرمودند: دریابید میرزا هاشم را که اصول نجف به قم آمده است. ایشان مرجعی کاملاً هم سو با انقلاب بود. آن زمان که در دوران جنگ تحمیلی شهر فاو از دست نیروهی ایران رفت، آیت الله میرزا هاشم آملی از شدت تالم و ناراحتی تا صبح گریه می کردند.

در مسائل انقلابی هم کاملاً همراه انقلاب بودند. اولین بزرگی که به حضرت آیت الله خامنه ای، رهبری را تبریک گفتند، ایشان بودند. ایشان می فرمودند: «اول انقلاب من رفتم پیش امام و به امام گفتم که از من پیرمرد کاری برای خدمت به انقلاب ساخته نیست جز یک کار. من می توانم مجتهد بپرورانم. شما 50 یا 100 طلبه تحویل من بدهید با شرایطی که می گویم و ده ساله اینها را مجتهد مسلم تحویل شما می دهم.

ولی شرایطی دارد: 1- اینکه ما اینها را از قم جدا کنیم و یک جای دیگر ببریم. یک جای خوب و خوش آب و هوا. اینها ده سال ممحض درس شوند. 2- علاوه بر شهریه همه نیازهای زندگی شان را تامین کنید. هیچ نیازی نداشته باشند که منبر بروند و... تا بتوانند به راحتی امورات زندگیشان را تحصیل کنند». آیت الله آملی شرایط را گفتند تا به این مطلب رسیدند که: «شرط دیگرم این است که برای اینها دیدن تلویزیون، گوش دادن رادیو و خواندن روزنامه را تحریم کنید». به محض بیان این سخن، حضرت امام خمینی(ره) فرمودند ما چنین مجتهدینی نمی خواهیم.

فردی که قصد خدمت به دین را دارد نمی تواند عارف به زمان نباشد. امام صادق(ع) فرمود: «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس». پس بنابراین روحیه انقلابی همراه با دیگر امور یک شرط اساسی است. لکن روحیه ی انقلابی به معنای ورود در احزاب نیست. به معنای ورود به گروه های سیاسی نیست. به معنای درس را فدای سیاست کردن نیست. روحیه ی انقلابی آری ولی درس و بحث و تحصیل هم آری.

سید احمد خاتمی