مجله  معارف رضوی و رسانه  دو فصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 2 (پاییز و زمستان 1391) 

نویسنده : آذربخش، سید علی محمد؛ باقرپور، پیمان
علی محمد آذربخش[1]

پیمان باقرپور[2]

چکیده
توجه به محتوای ایدئولوژیک رسانه ملی که بر مبنای دین مبین اسلام و پایه های عقیدتی حکومت توحیدی بنیان شده است، ایجاب می کند تا با برخورداری از جلسات بحث و مناظره و جدال احسن در رسانه ملی، به عنوان رسمی ترین ابزار نشر فرهنگ و معارف اهل بیت علیهم السلام در جامعه امروزی، به لوازم و اصول این نوع از گفت وگو و ضرورت تطابق آن با سیره عملی و رفتاری اهل بیت:، توجه جدی داشته باشیم.

از جمله مصادیق این سیره رفتاری و منش اخلاقی، زندگی گوهربار امام رضا علیه السلام است که از اصول و قواعدی سرشار است که امروزه در عرصه های گوناگون قابل بهره برداری است. توجه به اصول و هنجارهای اخلاقی در روابط اجتماعی و گفت وگوهای دینی، اعتقادی و علمی عمیق، نکته ای است که با مطالعه مناظره های امام رضا علیه السلام با افراد و اندیشه های گوناگون، به خوبی قابل دست یابی است.

امروزه با توجه به اهمیت مناظره در رسانه ملی، برای کارکردهای مختلفی مانند آگاهی بخشی همه جانبه، مشارکت سیاسی و اعتمادسازی نسبت به رسانه و نظام سیاسی، ارائه اصولی اخلاقی برای این مناظره ها نیز ضروری به نظر می رسد. این نوشتار می کوشد با توجه به اصول مستتر در مناظرات امام رضا علیه السلام با افراد و اندیشه های گوناگون، به ارائه الگویی اخلاقی برای استفاده در رسانه ملی بپردازد.

1. طرح مسئله
مناظره یکی از قالب های گفت وگو برای دست یابی به حقیقت است. از عالمان حوزه های مختلف، به ویژه اندیشمندان دینی این مقوله در طول تاریخ و به شکل های گوناگون بهره برده اند. در عصر جدید و با توجه به منازعات و رقابت های سیاسی موجود در معادلات نظام های سیاسی، از این قالب بیشتر استفاده شده است.

در این گفت وگوها، شیوه های به کارگیری مناظره در بسیاری از موارد با اصول اساسی مناظره استاندارد و چارچوب های تئوریک گفت وگوهای صادقانه و به دور از غرض ورزی، سنخیت قابل ملاحظه ای ندارد.

نکته دیگر آنکه با توجه به انتشار این گونه های گفت وگوها از مجاری و ابزارهای ارتباطی و رسانه ای و قدرت اثرگذاری آنها بر طیف وسیعی از افکار عمومی، باید چارچوبی مدون و اخلاقی تهیه شود تا این قالب رسانه ای، برای مخاطبان قدرت تصمیم گیری حقیقی را فراهم سازد؛ زیرا به همان اندازه که توانایی شناخت مسیر مطلوب و صواب را داراست، قابلیت شبهه سازی و تشویش اذهان عمومی در این نوع از گفت وگو های رسانه ای نیز وجود دارد که در نهایت، انتخاب اصلح و گرایش به حقیقت را برای افکار عمومی دشوار می کند.

وقتی گفت وگوها و مناظره ها در جلسه ای کوچک و با حضور افراد کمی صورت می گیرد، تأثیر مثبت و منفی آن اندک است، اما وقتی چنین بحث هایی به رسانه ها کشیده می شود، بازتاب آن (چه مثبت یا منفی) عمومیت می یابد و حساسیت بیشتری دارد. در چنین مواقعی، ضرورت توجه به رعایت اصول وآداب «اخلاقِ مناظره» بیشتر حس می شود.

در کشور ما با توجه به بنیان های ایدئولوژیک اسلامی و شرعی و لزوم حاکمیت گفتمان دین مبین اسلام در جنبه های گوناگون اخلاقی و رفتاری و در سطوح فردی و اجتماعی، ضرورت دارد با بهره گیری از اصول و اسلوب های سبک زندگی اسلامی، برای مناظره رسانه ای، الگویی جامع و قابل اتکا به موازین دقیق دینی و اخلاقی ارائه شود.

در این میان، یکی از الگوهای مناظره ای قابل حصول برای ارائه در رسانه ملی، استخراج شیوه های گفت وگو و بحث مناظرات امام رضا علیه السلام است؛ زیرا اندیشه های مختلف فلسفی و کلامی بسیاری در دوران زندگی حضرت رضا علیه السلام در معرض برخورد با یکدیگر بودند و خلیفه وقت، مأمون نیز به ظاهر به ترجمه و بحث و گفت وگو میان این اندیشه ها رغبت نشان می داد.

مناظرات امام هشتم علیه السلام - آن گونه که در تاریخ ثبت شده و به دست ما رسیده است - در مقابل سه گروه ملحدان، اهل کتاب و متکلمانِ دیگر فرقه های اسلامی بوده است که معمولاً در بیان آغاز این مناظرات، چنین روایت کرده اند که مأمون به وزیر مخصوصش، فضل بن سهل دستور می داد، پیروان مکاتب گوناگون مانند جاثلیق، عالم بزرگ مسیحی و رأس الجالوت، پیشوای بزرگ یهودیان و رؤسای صائبین و هربذ اکبر، پیشوای بزرگ زرتشتیان و نسطاس رومی، عالم بزرگ نصرانی و همچنین علمای دیگر علم کلام را فراخواند تا سخنان امام رضا علیه السلام را بشنوند و آن حضرت هم به سخنان آنها گوش بدهد. (ابن بابویه،1373: 313) کتاب های روایی و کلامی شیعه، از امام رضا علیه السلام مناظرات و گفت وگوهای بسیاری را ثبت کرده اند که قدیمی ترین منبع در این باره، کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام است که مناظرات آن حضرت را در چند باب گردآورده است. (خطیبی کوشکی،1386: 50)

توجه به شاخصه های ذاتی و معرفتی این مناظره ها، ترسیم کننده الگویی مناسب در برگزاری و شکل دهی به مناظرات تلویزیونی است. بدین منظور برای دست یابی به این امر مهم، نخست به بررسی مفاهیم کلیدی و مورد نیاز در بحث، اشاره، سپس با توجه به شاخصه های مناظره رضوی، به تبیین و طراحی الگویی برای رسانه ملی پرداخته می شود.

در این نوشتار، به اصول روشمند موجود در شیوه مناظره امام رضا علیه السلام اشاره می شود که همواره و در همه مناظرات آن حضرت رعایت می شد و به عنوان اصول مؤکد در مباحثات عالمان دینی، با مؤلفه هایی همچون رویارویی عقلی در مباحث معرفتی، دوری از مغالطات رایج و اختلاط های ناصواب و بهره گیری از اخلاق عملی - اسلامی، همراه بوده است.

2. تعریف مفاهیم
در این بخش و پیش از وارد شدن به ادبیات و مبانی نظری این مطالعه، نخست به بررسی و تعریف برخی از مهم ترین مفاهیم مورد نظر خواهیم پرداخت:

1-2. اخلاق
واژه «اخلاق»، جمع «خلق» است که در لغت به معنای «سرشت و سجیه» آمده است؛ اعم از سجایای نیکو و پسندیده مانند راست گویی و فروتنی یا سجایای زشت و ناپسند همچون دروغ گویی و غرور نابه جا. غرایز، ملکات و صفات باطنی انسان، «اخلاق» نامیده می شود و به رفتاری که از این خلقیات ناشی می شود، «اخلاق» یا رفتاری «اخلاقی» می گویند. در عموم کتاب های لغوی، واژه «اخلاق» با واژه «خَلق» و «خُلق»، در اصل یکی شمرده شده است، اما «خَلق» به هیأت، شکل و صورت هایی که با چشم درک می شود، اختصاص یافته و خُلق به قوا و سجایایی که با بصیرت درک می شود، مختص شده است. (شریفی، 1386: 25)

در مفهوم اخلاق در لغت، چندان اختلافی نیست. سرشت، سجیه یا طبیعت، همگی از امری نفسانی در انسان حکایت می کند که بر آن خُلق اطلاق می شود. اخلاق مجموعه صفات روحی و باطنی انسان است و گاه به برخی اعمال و رفتاری که از خلقیات درونی انسان ناشی می شود، اخلاق گفته می شود. (همان: 26)

آیت الله جوادی آملی، اخلاق را این گونه تعریف می کند: «اخلاق عبارت از ملکات و هیئت های نفسانی است که اگر نفس به آن متصف شود، به سهولت کاری را انجام می دهد. همان طور که صاحبان صنعت ها و حرفه ها به سهولت کار خود را انجام می دهند، صاحبان ملکات فاضله و رذیله هم به سهولت کار خوب یا بد می کنند. پس اخلاق عبارت از ملکات نفسانی و هیئات روحی است که باعث می شود کارها، زشت یا زیبا، به آسانی از نفس متخلق به اخلاق خاص، نشئت گیرد». (جوادی آملی، 1378: 26)

2-2. مناظره
مناظره در لغت، به معنای «نظر همراه با بصیرت» است. در اصطلاح نیز نگاه با بصیرت دو طرف گفت وگو درباره مسئله مورد چالش برای اظهار صواب و حقیقت است. (دهخدا، 1372: ج12: 415) در مناظره، هر طرف می کوشد براساس روش پرسش و پاسخ، افکار دیگری را شناسایی و با نقد آن، درستی و نادرستی فکر و نظری را ارائه دهد و موجبات تغییر و تبدیل نگرش و بینش طرف مقابل یا شنوندگان را فراهم آورد، تا از این رهگذر به گوهر حقیقت دست یابد. مناظره گفت وگوی دو یا چند نفر درباره موضوعی خاص است که مناظره کنندگان در آن اتفاق نظر نداشته باشند و هرکس بکوشد با آوردن دلایل، شواهد و مستندات، نظر خود را ثابت کند و اصولاً یکی از اشکال مهم و رایج حل تنازع با دوست، مخالف یا دشمن اجتماعی است. (آقابخشی، 1389: 42)

3-2. رسانه ملی
«رسانه به معنای ابزار، وسیله و کانال ارتباطی است. رسانه وسیله ای برای نقل و انتقال اطلاعات، ایده ها و افکار فرد، گروه یا جامعه ای خاص و وسیله ای است برای دریافت همان اطلاعات، ایده ها و افکار توسط فرد، گروه یا جامعه ای دیگر است. در این تعریف، رسانه هم از نگاه کارورز رسانه ای و هم از نگاه مخاطب رسانه ای، مورد توجه قرار گرفته است» (مک کوئبل، 1386: 18 - 17)

در این پژوهش، مراد از رسانه ملی، تلویزیون جمهوری اسلامی ایران است. رسانه ملی، ابزاری حکومتی است که از راه امواج صوتی و تصویری، پیام هایش را در قالب برنامه های گوناگون برای مخاطبان پخش می کند و از راه فرهنگ و هنر، آنها را تثبیت یا ارتقا می بخشد. منظور از رسانه ملی، عبارت از شبکه های رادیویی و تلویزیونی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است که در شبانه روز، از راه امواج برای مخاطبان به روی آنتن، فرستاده می شود و مخاطبان، رادیو و تلویزیون دریافت می کنند.

4- 2. اخلاقِ رسانه ای
در دایرة المعارف بین المللی ارتباطات، «اخلاقِ رسانه» یا همان اخلاقی که از سوی رسانه های رادیو، تلویزیون، روزنامه و مانند آن انتشار می یابد، عملاً یکی از بخش های اخلاق حرفه ای و اخلاق حرفه ای نیز یکی از بخش های اخلاق اجتماعی، پنداشته می شود. به این ترتیب، اخلاق رسانه ای، نقطه تلاقی علم اخلاق با کارورز رسانه ای است. (لبیبی،1388: 4)

با توجه به ویژگی های مقوله اخلاق، اخلاق رسانه ای مرتبط با ارزش ها و هنجارهاست. بدین معنا که مجموعه قواعد و اصول اخلاق باید به وسیله ارتباط گر و سازمان ارتباطی، رعایت شود و از این نظر با حقوق و قانون رسانه ها متفاوت است. ممکن است بسیاری از شگردهای رسانه ای، به ظاهر با هیچ اصل، بند و تبصره ای از حقوق و قانون تنافی نداشته باشد، اما ممکن است با اصول اخلاق منافات داشته باشد.

قواعد و هنجارهای اخلاقی، مجموعه هنجارهایی است که یک جامعه رعایت آن را برای حفظ منافع اساسی خود مناسب می یابد. (فولادی، 1389: 125) اخلاق رسانه به میزان زیادی به رسانه ها کمک می کند تا اصول و قواعد کلی را پدید آورند، به گونه ای که این اصول با عملکرد اخلاقی افراد مطابقت داشته باشد. بنابراین، منظور از «اخلاق رسانه»، معرفی چارچوب نظری است که اصحاب رسانه ها ملزم به رعایت آن هستند، به گونه ای که رعایت آن، در نهایت به اخلاق عملی بینجامد. (لبیبی، 1388: 1)

از سوی دیگر، اخلاق رسانه ای با ارزش ها و هنجارها سر و کار دارد؛ ارزش ها و هنجارهایی که از درون فرهنگ جامعه و در جامعه اسلامی - ایرانی، از درون فرهنگ اسلامی - ایرانی سر بر می آورد. اخلاق رسانه ای، تابع اصول و قواعدی کلی و جهان شمول است، اما به سبب نشئت گرفتن آن از مجموعه ارزش های درون جامعه، می تواند از جامعه و فرهنگی به جامعه و فرهنگ دیگر متفاوت و متغیر باشد.

5 -2. اخلاق مناظره
«اخلاق مناظره»، مجموعه قواعد، اصول و هنجارهای اخلاقی است که باید به وسیله طرفین مناظره، قبل، بعد و در حین مناظره رعایت شود. برای تنظیم روابط در مناظره باید هنجارها واصولی وجود داشته باشد که افراد را از حد خدشه دار ساختن ارتباط برحذر دارد. این هنجارها و اصول که افراد را از منافع شخصی و آنی دور می سازد و آنان را در ارتباط با منافع کلی و مجرد دیگران قرار می دهد، «هنجارها و اصولِ اخلاقی» است که طرفین مناظره، ملزم به رعایت آنها هستند. (مهدی زاده، 1375: 83)

3. پیشینه مناظرات تلویزیونی
مناظرات تلویزیونی با توجه به فراگیری دامنه پوشش امواج تصویری تلویزیون، سهل الوصول بودن و بهره گیری از جذابیت هایی بصری و زیبایی شناسی این رسانه، همواره اهمیت فوق العاده ای داشته است. واقعیت آن است که مناظره های تلویزیونی، یکی از پرطرفدارترین و جذاب ترین ساختار های تلویزیونی است. این ساختار رسانه ای، به دلیل ارتباط با مسائل و موضوعات مختلف مبتلابه مردم و به ویژه به سبب ماهیت انتقادی و نفوذی که در درون خود دارد، می تواند میلیون ها مخاطب را فعالانه و با انگیزه جدی، پای برنامه های رادیویی و تلویزیونی بنشاند.

در ایران، آغاز مناظرات تلویزیونی، به بعد از شکل گیری انقلاب شکوهمند اسلامی برمی گردد. در روزهای مهرماه سال 1360، سلسله مناظره هایی در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران برگزار شد که یک طرف آن احسان طبری و نورالدین کیانوری، از اعضای حزب توده و در سوی دیگر، شهید آیت الله دکتر بهشتی، از اعضای حزب جمهوری اسلامی و آیت الله مصباح یزدی بودند. البته افراد دیگری چون حبیب الله پیمان، به نمایندگی از جنبش مسلمانان مبارز و مهدی فتی پور از سازمان فداییان خلق هم در این مناظره شرکت کردند.

پس از این زمان و با فروکش کردن بحث های عقیدتی، به دلیل مباحث داخلی چون جنگ و نیز تثبیت نظام، مناظره از کادر تلویزیون رخت بربست تا اینکه در رقابت های انتخاباتی ریاست جمهوری از دوره هفتم، به سبک بسیار ساده ای شروع شد، اما مناظره های دهمین دوره ریاست جمهوری در سال 1388، پدیده ای نوظهور در تاریخ دموکراسی و انتخابات ایران و یک اقدام رسانه ای جسورانه از سوی صدا و سیما بود که مشارکت حداکثری مردم و روشن شدن مواضع نامزدها را در پی داشت و بنا بر نظرسنجی های علمی، مخاطبان بی نظیری را به خود جذب کرد و به استناد آمار منتشر شده، پربیننده ترین برنامه تاریخ تلویزیون ایران، مناظره نامزدهای دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری است. (زابلی زاده، 1389: 14)

برگزاری مناظره های گوناگون در عرصه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظایر آن، یکی از رایج ترین شیوه های شنیدن نظریات مختلف در یک جامعه است. باید پذیرفت که هر مناظره با توجه به موضوع و البته شیوه برگزاری آن، قواعدی خاص را می طلبد.

البته چارچوب مناظره باید ضمن رعایت اصول و قواعد اخلاقی، قالب های آزادی بیان را برای اشخاص حاضر در گفت وگو فراهم آورد؛ زیرا با بیان آزاد واژگان و ساختن تصویری واقعی است که یک مناظره می تواند برای مخاطبان جذاب و باورپذیر باشد. از سوی دیگر، نکته اصلی در یک مناظره، وجود نظریات متفاوت در کنار یکدیگر است.

4. اصول مناظره در فرهنگ اسلامی
مناظره در تاریخ فرهنگ بشری، سابقه ای طولانی دارد. برای نمونه، قرآن کریم مناظره حضرت ابراهیم علیه السلام را با ستاره پرستان نقل کرده است. (انعام: 77) می توان گفت از صدر اسلام، که یهود و نصار، به حضور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می رسیدند، مناظره رواج داشته است.

ریشه مناظره، «نَظَر» است که باگرداندن چشم به این طرف و آن طرف، آنچه را در مقابلش قرار دارد، رؤیت می کند؛ تمثال برداری می نماید و به تصویر می کشد. «راغب اصفهانی» می گوید: «مردم نظر را دیدن معنا می کنند و نخبگان به معنای بصیرت، بینش، تشخیص، ادراک و تدبّر کردن، گرفته اند. مهلت، در اموری متحیر بودن، چشم به راه بودن، معانی دیگری هستند که از نظر و اشتقاق های آن فهمیده می شود». (راغب اصفهانی، 1404 ه.ق: 23)

راغب اصفهانی، مناظره را مباحثه، رقابت کردن با یکدیگر در بحث می داند که همان معنای اصطلاحی گفت وگو، درباره مطلب و موضوع خاصی است. (همان: 24)

مناظره، مشارکت دو نفر یا دو گروه درباره چیزی است که می خواهند برایشان روشن شود. آنها به اشتراک، موضوعی را به گفت و شنود می گذراند تا حقیقت آن آشکار شود. به سخنی دیگر، با هم و همراه هم، نکته های پنهان موضوع را کشف می کنند و آن گاه که مطلب مشخص می شود، آن را می پذیرند.

بنابراین، «مناظره»، افزون بر معنای مشارکت در گفت وگو و بحث کردن با هم، معنای ویژه آن که در نفسِ مناظره نهفته است، این است که در نهایت، دو طرفِ بحث، از نظر فکری و عقیدتی، درباره موضوع مشترک، باید به نتایج روشن و شفافی برسند.

نکته اصلی در مناظره و مباحثه، «شبیه سازی» است. بحث کننده دنبال ایجاد دگرگونی در ساختار فکری کسی است که مانند او می خواهد همین نقش را بازی کند و تأثیر همانندی بر او گذارد و می توان گفت، مناظره کننده برای رسیدن به این هدف می کوشد.

هر یک در مناظره گمان می کنند، مسیر حق را می پیمایند و درصدد برمی آیند طرف مقابل را همانند خود کنند. از این رو، گام به گام، اندیشه های او را از ذهنش پاک، و جای گزین آن را برایش مطرح می کند تا عقاید او را تغییر دهد و وی را هم عقیده خود سازد.

آنچه از دیدگاه اسلام، در این باره اهمیت دارد، «اتمام حجت» و انجام وظیفه در این راه است، نه اینکه حتماًَ خواهیم توانست طرف گفت وگو را هم فکر خود سازیم، گرچه تلاش ما بر این نکته است، ولی اگر نتوانستیم تا این حد پیشرفت کنیم، دست کم اتمام حجت کرده باشیم. (مجلسی، ج1: 166)

همان گونه که خداوند متعال برای «اتمام حجت» به ارسال رسل پرداخت، پیامبران نیز بر این خط مشی حرکت کرده اند و مجادله های آنان با قوم خود، در وهله نخست برای هدایت آنان و آنان را مانند خود گرداندن است. اگر چنین نشد، برای اتمام حجت بوده که هم آنان وظیفه خود را انجام دهند و هم حجت را بر قوم خود تمام کنند تا در پیشگاه خداوند، مسئولیتی نداشته باشند. مناظره کننده نیز باید از این برنامه غافل نباشد و برای انجام آن، همت عالی داشته باشد.

1 - 4. ابزار مناظره
برای انجام هرکاری به وسیله مخصوص آن نیاز است. بدون بهره مندی از ابزار ویژه نمی توان به هدف و منظور خود رسید. از این رو، پیش از ورود به هر امری، باید امکانات خاص آن را فراهم کرد. ابزارهای مناظره عبارتند از:

الف) علم
شناخت و معرفت هر مطلبی، نخستین گامی است که باید برداریم تا بتوانیم با آگاهی کامل و اطلاعات لازم، در آن عرصه وارد شویم و بی هیچ عیب و نقصی، هدف مورد نظر را بیابیم و کار را به پایان رسانیم. کار کارشناسی برای هر موضوعی از ضروریات است که خرد آن را تأیید می کند. ما به هر چه بنگریم، دانش از اساسی ترین اجزای تشکیل دهنده آن به شمار می آید.

ب) حلم
دانشمند تند مزاج و زودرنج یا کسی که زود واکنش نشان می دهد، برای مناظره مناسب نیست. مناظره، انسان بردبار می خواهد که هر چه هم گفتارش می گوید، او را برافروخته نکند و شکیبایی او را زایل نسازد و حالت مدارا و سازش را از دست ندهد و به عکس، با متانت، ملاطفت، خویشتن داری و دندان روی جگر گذاشتن، فقط از دانش خود بهره ببرد تا در شبیه سازی موفق شود و برگ برنده را به خود اختصاص دهد.

یکی از عوامل بسیار مهم، کارآمد و اثرگذار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، در مدت ۲۳ سال که آن همه توفیق برای گسترش اسلام به دست آورد، بردباری و مدارا با کج اندیشان و نا آگاهان بود. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «عقل هر کس، تا وزیری مثل حلم نداشته باشد، سنجیده نشود». (غرر الحکم: 592)

ج) مهارت
عالم و کارشناس بحث، باید علاوه بر بردباری، از مهارت و تخصص لازم در این امر مهم برخوردار باشد، و گرنه نمی تواند از عهده مأموریتی به این مهمی برآید.

کسی که می خواهد در این باره از مهارت و نوآوری برخوردار شود، باید افزون بر دانش کافی، احتجاجات انجام شده را مطالعه کند تا به تسلط کامل دست یابد و پس از آن، در میدان مناظره و جدال گام گذارد. برای ماهر شدن در گفتمان، تمرین جزو ابزار ابتدایی است.

2 - 4. روش های پسندیده مناظره
برخی از مهم ترین روش های پسندیده در مناظره عبارتند از:

1 - 2 - 4. شناخت فکر و روحیه
شاید مهم ترین نکته ای که در بحث باید به آن توجه شود، به دست آوردن دانش و آگاهی طرف مقابل است.

سنجیدن ظرفیت فکری، عقل و درایتِ طرف مقابل سبب می شود دروازه گفت وگو باز شود. وقتی انسان به شناخت هم بحث خود پرداخت، به اندازه درک او سخن می گوید تا از مرز نیروی گیرایی یا اثرپذیری او تجاوز نکند. در غیر این صورت، به هدف مناظره نخواهد رسید.

با این نوع شناخت آگاهی و ظرفیت فکری، می توان به اندازه عقل و درایت، با هم کلام خود در مناظره گفت وگو کرد. همچنین، دقت بر این نکته ضروری است که باید توجه داشت، با اندیشه ای که او قبول دارد، بحث کرد تا حالتِ زدگی و فرار از گفت و شنود پدید نیاید. وقتی امام علی علیه السلام ابن عباس را برای بحث با خوارج فرستاد، سفارش کرد: «در مناظره با آنان از قرآن استفاده نکن؛ زیرا قرآن معانی گوناگونی در بردارد. وقتی آیه ای می آوری، آنان نیز با آیه دیگری پاسخ می دهند. از سنت پیامبر برایشان دلیل آور، چون نمی توانند آن را رد کنند و گریزگاهی برای خود بیابند». (نهج البلاغه: نامه77)

2 - 2 - 4. گفتار ناصحانه
بررسی شیوه های مناظرات پیامبران در فرهنگ اسلامی، نشان می دهد پیامبران از درِ ستیزه جویی و خصومت با مردم وارد گفت وگو نمی شدند، بلکه دلسوزانه و برای هدایت مردم، به آنچه صلاح آنان درآن وجود داشت، سخن می گفتند. قرآن این روش پیامبران را با واژه نُصح، مطرح کرده است. (اعراف: 68 و 62؛ هود: 34؛ قصص: 12)

از این رو، مناظره گر باید از آن به عنوان یک اسوه پایدار و همیشگی سود بجوید. همچنین باید مراقب باشد، به طرف گفت وگوی خود، گزند عقیدتی نزند و او را از گزند عقاید دیگران که در او اثر کرده است، در امان نگاه دارد و از تأثیر آنها بر او بکاهد که این رفتار، ناصحانه و دلسوزانه است.

در گفتمان یا مجادله قرآنی، برای عناد و دشمنی جایگاهی وجود ندارد. اگر مناظره با این حالت آغاز شود، دیگر در راه حق، سخن گفتن و به راه حق رساندن، معنا ندارد. بدگمانی دروازه ای به روی شیطان گشودن است. در واقع، زمینه دشمنی را فراهم می آورد. شهید ثانی در منیة المرید یادآورد می شود: «باید او چنین تصور کند که طرف و شریک مناظره او، یار و یاور اوست. نباید طرف خود را به عنوان خصم و دشمن خویش تلقی کند». (شهید ثانی، 155)

3 - 2 - 4. حق پذیری
در مناظره، حق پذیری، محوریت دارد. طرفین مناظره به دنبال حق هستند تا آن را بیابند و در مقابلش سر تسلیم فرود آورند. این برخاسته از حق گرایی فطرت انسان است، اما آنچه این کشش را تحت تأثیر قرار می دهد، لجبازی یا لجاجت است. لجاجت در بستر خود رأیی، جای دارد و به کسی لجباز می گویند که بر آنچه خود می فهمد، تکیه می کند، آن را درست می داند و بر آن اصرار می ورزد. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ما را فرا می خواند که از این صفت مذموم، دوری گزینیم؛ زیرا آغاز آن نادانی، آخرش، پشیمانی است. (تحف العقول: 20)

چیزی که در حوزه جهالت قرارگیرد، با حق پذیری که در میدان عقلانیت جای دارد، سرِ سازش ندارد. خردمند کسی است که رأی خود را متهم می کند و به آنچه نفسش برایش می آراید، اعتماد نمی کند. (غرر الحکم: 76) احتمال اشتباه کردن در اندیشه و برداشت غلط داشتن، حرکت در مسیر خردمندی است.

بنابراین، پذیرش حق با لجاجت، آن هم در مناظره معنایی ندارد. در بحث و گفت وگو، باید از این حالت مبرّا شد و لباس لجبازی را از تن برون کرد و ردای حق پذیری را برازنده خود دانست، در حالی که اگر روشی غیر از حق پذیری در مناظره وجود داشته باشد، مناظره سیر طبیعی و اسلامی خود را طی نخواهد کرد و به تعبیر شهید ثانی: « و ینقضی المجلس علی ذالک الانکار و الاصرار علی العناد و ذلک عین الفساد و الخیانة للشرع المطهر و الدخول فی ذم من کتم علمه؛ و بالاخره جلسه مناظره سرانجام به انکار و اصرار و کینه منقضی می شود و بدیهی است که چنین مناظره ای عین تباهکاری و خیانت به شرع مقدس و موجب ورود در مسلک کسانی است که به دلیل کتمان علم در قرآن مورد نکوهش قرار گرفته اند». (شهید ثانی، 156)

4- 2 - 4. ادب درگفتار
نکته مهم دیگری که در خوش گمان بودن انسان نقش مهمی دارد، بدزبان نبودن یا گفتار نیک با هم صحبت خود است. برخی که اهل دانش هستند، متأسفانه در مجادله و گفت وگو با دیگران، سخافت و سبکی خود را نشان می دهند و با گفتار بد، هو کردن، خنده های نابه جا و حرکت های نادرست برای پریشان کردن افکار هم گفتار خویش، باطن شان را که گویای بدگمانی و کینه توز بودن است، بُروز می دهند. این حالت با هدف های اسلامی مناظره سازگار نیست.

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «مؤمن، دیگران را طعن و لعن نمی کند و فحاشی و بد زبانی نمی نماید». (اخلاق شبّر: 228)

بنابر این، باید گفتار اثرگذار را سر لوحه مناظره قرار داد و آن جز رعایت ادب در بحث نیست. امام علی علیه السلام در این باره فرموده است: «سنة الِلّئامِ قُبحُ الکلاًم؛ انسان های پست و لئیم، زشت گفتار و بد کلام هستند». (غرر الحکم: 432)

5- 2 - 4. رعایت حدّ سخن در مناظره
اطاله کلام در مناظره از نظر روحی و روانی، بر طرف دیگر مناظره تأثیر مثبت نخواهد داشت. بعید نیست نتیجه عکس نیز داشته باشد و مانند بدزبانی، عامل رنجش وی شود. وقتی انسان زیاد حرف بزند، به طور طبیعی از مسیر اصلی دور می شود و به جای اینکه در متن باشد، به حاشیه پردازی رو می آورد و کلامش عیب و نقص پیدا می کند و احتمال دارد، سخنانی به زبان بیاورد که به زیان خودش تمام شود. در مناظره هم، طرفِ مقابل، دنبال این می گردد که بر کلام هم بحثش، اشکال وارد و گفتار او را باطل کند.

در این باره امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «پرگویی، حاشیه روی گوینده را گسترش می دهد و بر مفاهیم سخن، ایراد و اشکال وارد می کند و گفتارش بی پایان و بی نتیجه می شود و کسی از آن بهره نمی گیرد». (همان: 564)

5. اصول مناظرات امام رضا علیه السلام
مباحث و مناظراتی که امام رضا علیه السلام با سران و نمایندگان ادیان و مذاهب گوناگون انجام داده اند، با وجود امتیازها و ویژگی های خاص خود، که محتوای آنها چیزی جز تبیین علوم ومعارف اسلامی نبود، دارای اصول مشخصی است. برخی از مهم ترین اصول مناظرات امام رضا علیه السلام، عبارتند از:

1 - 5. نیت و قصد توحیدی
نکته بسیار مهم و قابل استنباط از ماجرای مناظرات امام رضا علیه السلام این است که ایشان برای رضای خدا و برای روشن ساختن آموزه های ناب محمدی که بر ستون توحید استوار است، مناظره می کردند. برای نمونه، ایشان با وجود علم به نیت سوء مأمون از برگزاری این مناظرات، از مناظره خودداری نکرد و با پرهیز از نیت خوانی مأمون، با نیت و قصد توحیدی برای تبلیغ و شناساندن اسلام ناب محمدی، از برگزاری مناظره ها استقبال کرد.

2 - 5. عمل و رفتار توحیدی
امام رضا علیه السلام در مناظرات، حدود حریم الهی را با کردار و رفتار توحیدی مراعات می کرد. این نکته، درس بزرگی است که امام از طریق آن برای طرف مقابل روشن می کردند که عمل و رفتار به آنچه اعتقاد داریم، امری ضروری و واجب است.

برای نمونه، در مناظره امام رضا علیه السلام با عمران صائبی، در میان پرسش های پی در پی عمران و پاسخ های منطقی امام، وقت اذان فرامی رسد. در این هنگام حضرت رو به مأمون می کند و می فرماید: وقت نماز شده است. عِمران می گوید: مولای من، سؤال مرا قطع نکن، دلم نرم شده است! امام فرمود: نماز می خوانیم و باز می گردیم. (ابن بابویه، 1373: 348)

امام رضا علیه السلام افزون بر استدلال های علمی و منطقی خود، با عمل و رفتار توحیدی، مردم را به انتقال اعتقادهای ذهنی به عملی فرامی خواند.

3 - 5. احاطه علمی بر موضوعات مورد مناظره
بهره مندی از کتاب های مقدس، ملحدان و متکلمان فرقه های دیگر اسلامی، برای پاسخ گویی به سؤالات و شبهات آنان، یکی از اصول مناظراتی امام رضا علیه السلام است. برای نمونه، زمانی که مأمون به جاثلیق گفت: « ای جاثلیق! ایشان پسر عموی من، علی بن موسی الرضا، از فرزندان فاطمه، دختر پیامبر اسلام و علی بن ابی طالب است. دوست دارم با او بحث کنی، اما انصاف را هم رعایت نمایی. جاثلیق گفت: ای امیرمؤمنان! چگونه بحث کنم با مردی که می خواهد با من از کتابی سخن گوید که من آن را قبول ندارم و از سخنان پیامبری برای من دلیل بیاورد که به او ایمان ندارم؟ حضرت رضا علیه السلام در کمال آرامش فرمود: ای مرد مسیحی، اگر من با انجیلی که تو قبول داری، با تو بحث کنم، آیا می پذیری؟

جاثلیق گفت: مگر من می توانم آنچه را انجیل بگوید، رد کنم؟ بله، به خدا قسم، حتی اگر خوش آیندم نباشد و به ضررم تمام شود، هر چه انجیل بگوید، قبول دارم. امام فرمود: اینک هر چه می خواهی بپرس و جوابش را بشنو!» (ابن بابویه، 1373: 318)

4 - 5. توجه به میزان فهم مخاطب
از روش های قابل تأمل در مناظرات امام رضا علیه السلام، توجه به سطح علمی و فهم مخاطب است. مناظره امام رضا علیه السلام با رأس الجالوت جاثلیق، عمران صابی و سلیمان مروزی، به خوبی این ویژگی را در احتجاجات آن حضرت نشان می دهد. خدمتگزار امام رضا علیه السلام می گوید: «یکی از زنادقه در حالی که جماعتی نزد آن حضرت بودند، خدمت امام رسید. امام رو به او نمود و فرمود: اگر فرضاً نظریه شما، در رابطه با مبدأ و معاد صحیح باشد (حال آنکه چنین نیست) آیا قبول داری که در نهایت، ما و شما یکسان هستیم و نمازها و روزه ها و زکات های ما و اعتراف ما به مبدأ و معاد برای ما زیانی ندارد؟

زندیق که پاسخی نداشت، سکوت اختیار کرد. امام ادامه داد و فرمود: اگر نظریه ما در رابطه با مبدأ و معاد صحیح باشد، (در حالی که چنین هم هست) آیا قبول داری که شما هلاک شده اید و ما نجات یافته ایم؟ زندیق که باز پاسخی نداشت، سخن را به جای دیگری کشید. امام با این سخن ساده و شک آمیز، زندیق را قانع کرد، اما امام رضا علیه السلام در مناظره با سلیمان مروزی، از متکلمان نامدار خراسان، مباحث کلامی سنگینی را مطرح می فرماید. (خطیبی کوشکک،1386: 58 و 59)

همواره این موضوع به عنوان اصلی اساسی در برنامه تبلیغی امام مورد نظر بوده است، به گونه ای که ایشان در زمینه سطح فهم و درک مخاطب می فرماید: «با مردم به اندازه معرفت و شناخت آنها سخن بگو و آنچه را که نمی توانند دانست، رها کن». (کتابچی،1379: 276)

5 - 5. احتجاجات عقلی و منطقی
امام رضا علیه السلام در رویارویی با اهل کتاب نیز از راه استدلال عقلی و براساس مشترکات اعتقادی و دینی، به رفع اشکال ها و به اثبات حقانیت اسلام می پرداختند؛ زیرا بدون تعقل نمی توان تناقض های میان ادیان را رفع کرد. در مناظره این اصل وجود دارد که نمی شود با هیچ فردی مناظره کرد، مگر این که بین افراد مشترکاتی وجود داشته باشد.

به سخنی دیگر، هر انسانی حتی اگر بخواهد از دیگری، چیزی بپرسد، باید امری مشترک بین آنها وجود داشته باشد و از آن نقاط مشترک، برای رفع مجهولات سود جست. در واقع، باید از مشترکات برای رسیدن به اختلاف ها و رفع آن بهره برد.

در مناظراتِ امام با جاثلیق، عالم بزرگ مسیحی و راس الجالوت، پیشوای بزرگ یهودیان، نخست آن حضرت با آنچه میان آنها مشترک بوده - پیامبر بودن حضرت موسی و حضرت عیسی و اینکه دارای دین و شریعت هستند استدلال می کردند که این ادیان دچار تحریف شده - آغاز کرد. برای نمونه، در ادعای چاثلیق درباره اینکه چون حضرت عیسی مردگان را زنده می کرد و کور مادر زاد را شفا می داد، پس خدا هستند، امام فرمود: «... اما ما به عیسای شما به جهت ضعفی که در عبادت و روزه و نماز داشت، اعتراض داریم»! جاثلیق عصبانی شد و گفت: من گمان می کردم امروز در میان ملت اسلام، از شما داناتر کسی نیست! عیسی همه شب ها بیدار بود و روزها روزه می گرفت و در عبادت هرگز کوتاهی نمی نمود.

امام فوراً فرمود: اگر چنین است، حضرت عیسی برای چه کسی نماز می خواند و روزه می گرفت؟ شما که می گویید عیسی خداست! جاثلیق چیزی نگفت. امام مناظره را به همین شکل ادامه می دهد تا جایی که جاثلیق اقرار می کند و می گوید: «بله حرف، حرف شماست و معبودی نیست جز الله.» (ابن بابویه، 1373: 321 تا 327) در واقع، حضرت رضا علیه السلام در مناظرات خود با سران ادیان به دنبال برتری جویی نبود و با بهره مندی از عقل و منطق، به اثبات حقانیت باورهای اسلامی می پرداخت.

6 - 5. بهره گیری از جدال احسن
امام علیه السلام با بهره مندی از روش جدال احسن (نحل: 125) که یکی از شیوه های رایج گفت وگو در مباحث علمی است، با طرف مقابل خود به مناظره و گفت وگو می پرداخت. در جدل، اصولی به کار می رود که کاملاً طرف مقابل آنها را قبول دارد. از این جمله می توان به احتجاج امام رضا علیه السلام با دانشمندان دیگر ادیان و مذاهب اشاره کرد.

آن حضرت در مناظره های خود با اهل کتاب، با بهره گیری از شیوه «جدال احسن»، برای اثبات دیدگاه خویش و ابطال نظر آنان، به کتاب مقدس آنها (عهد جدید و عهد قدیم) استناد می کرد که آموزه هایش مورد قبول آنان بود. برای نمونه، امام رضا علیه السلام در مناظره با جاثلیق، با اشاره به انجام معجزاتی همانند معجزات حضرت عیسی علیه السلام به دست پیامبرانی دیگر، بندگی آن حضرت برای خداوند و ارائه یک شخصیت کاملاً انسانی برای ایشان در سه انجیل الوقا، مَتی و مرقابوس، باور به الوهیت او را به نقد و چالشی بنیادین کشید. (مکارم شیرازی، 1388: 45 و 46)

7 - 5. پرهیز از خود محوری
یکی از اصول اولیه و اساسی مناظره و گفت وگوی دو یا چند نفره، پرهیز از خودمحوری وگوش دادن به سخنان و پرسش های طرف مقابل است. به رسمیت شناختن حریف و رعایت قاعده مناظره آزاد، شرط گفت وگوی فارغ از سلطه شخص خاص است. در هر مناظره برای رسیدن به گوهر حقیقت، طرفین مناظره با به رسمیت شناختن حریف، نباید درصدد لجن مال کردن و طرد دیگری از صحنه باشند و برای ابراز وجود عقیده و نظر خود، وجود عقیده و نظر دیگران را انکار کنند. در مناظره امام رضا علیه السلام با عمران، از سوی وی پرسش های فراوانی بیان شد که حضرت با شکیبایی همه آنان را شنید و به آنها پاسخ داد.

اگر در جامعه ای انتقاد در کار نباشد، باورهایی که زمانی وجود داشتند، به صورت عبارت هایی تو خالی در می آیند که از سوی گروهی خاص از بر شده اند. باورها به تدریج به آیین هایی جزمی، تبدیل می گردند که به طور انفعالی پذیرفته می شوند و ذهن را متحجر می سازند. در واقع، چنین باورهایی سبب سطحی نگری می شود.

جست وجوی حقیقت، نه در انسان به منزله فرد، بلکه در رابطه اش با دیگران، در حرمت نهادن به حقیقت دیگری نهفته است. راه پیروزی در یک مسابقه، به رسمیت شناختن رقیب، دانستن قواعد بازی و مراعات آن و تلاش و تمرین است، اما آن پیروزی که از طریق راه ندادن رقیب یا مراعات نکردن قواعد بازی و شکستن پای رقیب به دست می آید، در هیچ فرهنگی پیروزی به شمار نمی آید. (ابویاسر، 1388: 129)

8 - 5. رعایت ادب و احترام متقابل
امام رضا علیه السلام در مناظرات خویش، ادب را در نهایت حد خویش، رعایت می کرد و از سرافکندگی دیگران و ناکامی آنها در پاسخ دادن به پرسش های آشکارش، اظهار خوش حالی نمی کرد و پس از اینکه می دید طرف مقابل به زانو درآمده و سکوت کرده است یا می خواهد از دیگری سؤال شود، او را تحقیر نمی کرد، مانند آنچه درباره جاثلیق رخ داد. حضرت به ایمان آورندگان روی خوش نشان می داد و اکرام می کرد و صحنه مناظره را به رخ نمی کشید.

در میانه گفت وگو، عمران به حقانیت اسلام پی برد و ایمان آورد و حضرت در پایان مجلس، عمران را برای شام دعوت کرد. سپس یک دست لباس و یک مرکب با ده هزار درهم به وی هدیه داد و او را سرپرست صدقات بلخ کرد. مأمون هم ده هزار درهم و فضل بن سهل نیز پول فراوانی به او بخشیدند. (مکارم شیرازی، 1388: 39) از آن پس، عمران در دفاع از اسلام با عالمان ادیان دیگر بحث می کرد و آنها را شکست می داد.

9 - 5. تفکیک گفتار از گوینده
یکی از آداب اخلاقی مناظره و گفت وگو که رعایت آن سبب می شود مناظره به مسیر درست خود ادامه دهد، این است که همواره طرفین در بحث و گفت وگوی خود به بررسی ادله و مستندات یکدیگر بپردازند و هرگز اجازه ندهند مسائل حاشیه ای، همچون انگیزه خوانی و بیان اهداف و نیات سوء طرف مقابل و امثال آن، در روند گفت وگو، اخلال ایجاد کند. در مقام نقد و سنجش سخن و اندیشه ای، پرداختن به اینکه چه کسی این سخن را گفته، در ترازوی دانش جایی ندارد. به سخن دیگر، ادب مناظره اقتضا می کند که «گفته» و «انگیخته»، بررسی و درباره آن، داوری شود و نه «گوینده» و «انگیزه». (شریفی،1385: 236)

از دیدگاه اسلام، باید به سنجش و ارزیابی سخن پرداخت و نه سخنران و به بررسی صحت و سقم گفته توجه کرد و نه گوینده. اولیای دین به این حقیقت، توجه داشتند. این سخن امیرمؤمنان علیه السلام که می فرماید: «به گفته بنگر و نه به گوینده، بهترین شاهد این حقیقت است. آن حضرت در سخن حکیمانه دیگری می فرماید: «حکمت، گمشده حکیم است. پس هر جا که باشد، آن را طلب می کند.» (همان: 237) حضرت عیسی علیه السلام نیز به پیروان خود سفارش می کند: «حق را از اهل باطل بگیرید، اما باطل را از اهل حق نگیرید. ناقدان سخن باشید». (مجلسی، ج2: 96)

10 - 5. پذیرش سخن حق و پرهیز از لجاجت
یکی از شرایط تحقق گفت وگو و مناظره سالم، سازنده و سودمند این است که طرفین گفت وگو، قصد پیروی از واقعیت و حقیقت بر اساس مستندات معقول و مقبول را داشته باشند. هیچ یک از طرفین مناظره نباید به هر قیمتی، درصدد اثبات سخن خود باشند، بلکه هر دو طرف باید بنا را بر پذیرش حق و سخنان مستدل بگذارند و هرگاه هرکدام از آنان متوجه اشتباه خود شد، صادقانه به اشتباهش اعتراف کند. و هرگز خطاهای معرفتی و علمی خود را با خطاهای اخلاقی نپوشاند. (شریفی، 1385: 237)

قرآن کریم در آیات متعددی، بر این نکته تأکید کرده است که در هر گفت وگویی، همواره باید دانش و پیروی از دانش، مسئله ای بنیادین و محوری است که باید به آن توجه داشت. خداوند در سوره اسرا، آیه 36 می فرماید: «آنچه را که بدان علم نداری دنبال مکن؛ زیرا گوش، چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد.» همچنین قرآن کریم، مجادله از روی جهل و گمان را گناهی بس بزرگ به شمار آورده و آن را نشانه ای از وجود رذایلی اخلاقی، مانند خودبزرگ بینی، دروغ گویی، حق ستیزی و حق گریزی، در درون فرد مجادله گر دانسته است. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید: «بدون تردید خداوند مشاجره لفظی را (بدون آنکه آدمی را به نتیجه مطلوب رساند) دشمن دارد». (کتابچی،1379: 271)

11 - 5. بهره نگرفتن از شگردهای روانی در برخورد با طرف مقابل
روند منطقی و به دور از هر گونه خودبرتربینی در مناظره های امام رضا علیه السلام، حکایت از آن دارد که هیچ گاه امام نکوشید با جریان سازی و امور روانی، طرف مقابل را تحت تأثیر قرار دهد تا گفتار حضرت را بپذیرد.

12 - 5. پرهیز از بازی با آبروی طرف مقابل
به دلیل آنکه در مناظره، هدف امام رسیدن به حقیقت بر مبنای نیت و رفتار توحیدی است، بهره مندی از گفتار و رفتاری که در مناظره سبب بی آبرویی یکی از طرفین مناظره گردد، نکوهش شده و ناپسند به شمار آمده است. این امر تا حدی مورد توجه امام بود که حتی در کمک به مردم و دستگیری از تهی دستان کوشید آبروی افراد را محترم نگه دارد.

13 - 5. بهره گیری از داده های مورد تأیید طرف مقابل
امام رضا علیه السلام در برخورد با اشخاص و گروه های گوناگون می کوشید متناسب با گزاره ها و داده های اطلاعاتی مورد تأیید و قبول افراد، به استحجاج بپردازد. در این میان، با بهره مندی از این روش، افراد نیز چون پاسخ خود را از میان گزاره های مورد قبول ذهنی خود می دیدند، به راحتی گفته های امام را می پذیرفتند.

14 - 5. پرهیز از مغالطه در مناظره
هیچ گاه امام با علم اکمل خود در لحظه مناظره، به مغالطه گرایی و سفسطه بازی رو نیاورد و آن چنان با درایت و آرامش خاطر، به گفت وگو می پرداخت که مایه بهت و حیرت همگان می شد. امام در مناظرات خود با عالمان یهودی و مسیحی، با استدلال های علمی، منطقی و مستند، به متون مقدس آنان می پرداخت و به دور از هر گونه مغالطه ای، با آنان گفت وگو می کرد.

15 - 5. پرهیز از حاشیه پردازی
همواره امام رضا علیه السلام در مناظرات خود رشته کلام را در نهایت اصل و اساس نگه می داشت و هرگز نمی کوشید به فرعیات و آنچه بی اهمیت است، بپردازد. اگر نسبت به چیزی یا کسی اطلاعات حاشیه ای و زمینه ای داشت، هرگز آنها را وارد حوزه اصلی بحث نمی کرد.

16 - 5. پرهیز از علائم و حرکات و ایماهای تمسخرآمیز
امام در نهایت دقت و ادب به سخنان افراد گوش می داد و هرگز تا سخنشان تمام نمی شد، لب به سخن نمی گشود و در برابر آنها هیچ گونه واکنشی که نشانه تحقیر یا تمسخر باشد، روا نمی داشت. از ابراهیم بن عباس صولی نقل شده است که گفت: «هیچ کس را فاضل تر از ابوالحسن رضا نه دیده و نه شنیده ام. از او چیزهایی دیده ام که از هیچ کس ندیدم. هرگز ندیدم با سخن گفتن به کسی جفا کند. ندیدم، کلام کسی را قطع کند تا خود آن شخص از گفتن فارغ شود».

افزون بر این اصول، باید به چند اصل رسانه ای دیگر در مناظرات توجه کرد. در واقع این اصول به کارکردهای مناظره رسانه ای و عوامل اثرگذار در این مناظرات اشاره دارد، که عبارتند از:

17 - 5. اعتمادسازی (راست گویی و خیرخواهی)
راست گویی امام رضا علیه السلام در مناظره با افراد گوناگون، از روی قرائن و شناخت ایشان نسبت به متون و مبانی فکری این افراد، قابل اثبات است. این شناخت و راست گویی، موجبات اعتماد این افراد را نسبت به سخنان و داوری های امام رضا علیه السلام در بحث و گفت وگو فراهم می کرد. امروزه یکی از عوامل مهم در بحث اعتماد به رسانه ها، برقراری ارتباط اثرگذار و نفوذ در مخاطبان، به دست آوردن اعتماد آنان به رسانه است؛ کارکردی که یک مناظره سالم مطابق با اصول مناظراتی امام می تواند برای رسانه به ارمغان آورد. اعتماد مخاطب به رسانه، گنجی است که همه رسانه ها می کوشند با ارائه درست اخبار (راست گویی) و تمرکز بر نیاز مخاطب و شناسایی آن (خیرخواهی مخاطب)، به آن دست یابند. به سخنی دیگر، اگر اعتمادسازی به عنوان یک رکن، در هر سازمان خبری وجود نداشته باشد، پیام ها فقط در فضا پراکنده می شوند، بدون این که به مخاطب برسند و اثری پدید آورند.

18 - 5. آگاهی بخشی دینی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی
یکی از مهم ترین رسالت های پیامبران الهی، از جمله حضرت محمد صلی الله علیه و آله، آگاهی بخشی به مردم در امور گوناگون زندگی بوده است. یکی از هدف های امام رضا علیه السلام در مناظرات خود با یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان و دیگر فرقه های اسلامی، آگاه کردن آنها و دیگر افراد از دانش دینی، سیاسی و اجتماعی خویش است؛ به گونه ای که در مناظرات، ایشان به اصول و مبانی اعتقادات این افراد استناد می کند که حتی پیروان اصلی آن دین یا مذهب از آنها خبر ندارند و این مناظرات سبب آگاهی بخشی می شد.

6. ارائه الگوی نظری برای مناظره در رسانه ملی
با توجه به سیره رفتاری امام رضا علیه السلام در مناظرات خود با اشخاص و گروه های گوناگون، می توان مهم ترین اصول و شاخصه های آن برای به کار گیری در رسانه ملی را به این شکل بیان کرد:

7. ملاحظات و الزامات مناظره در رسانه ملی با تأکید بر اخلاق مناظره ای امام رضا علیه السلام
امروزه مناظرات انتخاباتی، یکی از ابزارهای مهم فرآیندهای سیاسی در عالم سیاست است. مناظره یکی از ارکان ملی در فرآیند رقابت های انتخاباتی به شمار می آید که با آگاهی بخشی عمیق سیاسی می تواند موجبات مشارکت حداکثری مردم را در تعیین سرنوشت خود و کشور پدید آورد.

در دنیای رسانه، ساختار برنامه ای «مناظره»، در عرصه های گوناگون، یکی از ساختارها و قالب های رسانه ای جالب و جذاب و متناسب با ذائقه مخاطب امروزی است. این ساختار برنامه ای، سبب آگاهی بخشی همه جانبه و افزایش دانش سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، دینی، اقتصادی و رسانه ای مردم جامعه می شود.

پس از بیان و تشریح اصول اخلاق مناظره ای امام رضا علیه السلام و برشمردن ویژگی ها و شاخص های الگوی مناظره ای ایشان، در این بخش به بررسی مهم ترین الزامات رسانه ملی با تأکید بر اخلاق مناظره ای امام رضا علیه السلام خواهیم پرداخت:

آن گونه که در مناظرات امام رضا علیه السلام دیدیم، این مناظره ها در برابر ملحدان، اهل کتاب و متکلمان دیگر فرقه های اسلامی بود. این بدان معناست که امروزه برگزاری مناظره از رسانه ملی، می تواند جلوی تک صدایی را بگیرد و امکان گفت وگوی حزب ها، گروه ها و اندیشه های گوناگون را فراهم آورد.

با توجه به اینکه ماهواره در میان خانواده ها و جوانان ایرانی نفوذ کرده و حامل فرهنگی است که با فرهنگ ایرانی - اسلامی مغایرت دارد و از سوی دیگر، رسانه ملی، برخی مخاطبان، خود را در داخل کشور از دست داده، باید سیاست گذاران رسانه با ارائه الگویی اسلامی - ایرانی، مبتنی بر اصول مناظراتی امام رضا علیه السلام برای برنامه های مناظره ای جذاب درباره موضوعات مختلف، بسیاری از این مخاطبان را به دامن رسانه اسلامی - ایرانی بازگردانند.

سیره اخلاقی و رفتاری پیامبران و ائمه اطهار، به ویژه امام رضا علیه السلام الگویی مناسب برای مناظره در رسانه ملی است. رسانه ملی می تواند با استخراج اصول حاکم بر سیره اخلاقی و رفتاری امام رضا علیه السلام، قوانین و اصولی را تدوین کند تا مناظره کنندگان نتوانند به راحتی این اصول را زیر پا بگذارند و از آداب گفت وگو و مناظره اسلامی فاصله بگیرند.

با توجه به تجربه های مناظرات انتخاباتی سال 88، که برخی صاحب نظران بخشی از حوادث پس از انتخابات را به صورت مستقیم و غیر مستقیم، به این مناظرات نسبت داده اند، امید است متولیان رسانه درباره مناظره در رسانه ملی، به ویژه مناظرات انتخاباتی، مبانی و اصولی را که برگرفته از احکام الهی - اسلامی و بر اساس الگوی اخلاق مناظراتی امام رضا علیه السلام است، در قالب یک قانون مناظراتی، طراحی و تنظیم کنند تا مناظره کنندگان به راحتی نتوانند از این قانون، تخلف و تخطی کنند و در صورت نقص این اصول، برابر با قانون با متخلفان برخورد شود.

مهم ترین اصول این مناظرات، باید برگرفته از منش اخلاقی و رفتاری امام باشد که عبارتند از: نیت و رفتار توحیدی، تسلط علمی بر موضوعات مورد مناظره، توجه به میزان فهم مخاطب، احتجاجات عقلی و منطقی، بهره گیری از جدال احسن، پرهیز از خودمحوری، رعایت ادب و احترام متقابل، تفکیک گفتار از گوینده، پذیرش سخن حق و پرهیز از لجاجت، بهره نگرفتن از شگردهای روانی، پرهیز از بازی با آبروی طرف مقابل، بهره گیری از داده های مورد تأیید طرف مقابل، پرهیز از مغالطه، پرهیز از حاشیه روی، پرهیز از علائم و حرکات و ایماهای تمسخرآمیز، آگاهی بخشی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و در نهایت اعتمادسازی.

1 - 7. دیگر الزامات
امروزه نقش مهم وسایل ارتباط جمعی، به ویژه تلویزیون، در توسعه سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشورها، بر هیچ کس پوشیده نیست. گفتنی است، رسانه ملی قالب مناظره را نباید صرفاً به مباحث سیاسی اختصاص دهد، بلکه باید مباحث علمی، اندیشه ای، فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی و نظایر آن را که سبب توسعه چند جانبه و اعتماد سیاسی به رسانه و نظام می شود، در دستور کار خویش قرار دهد.

باید مجری برنامه در مناظرات تلویزیونی، به دلیل ظرافت های مهم - که ذکر آن در مقدمه رفت - فرد توان مندی باشد. مجری باید درباره موضوع مناظره، متخصص، با تجربه و کارآزموده باشد تا در صورتی که طرفین از چارچوب مناظره خارج شدند، آنان را به بحث در چارچوب مشخص هدایت کند. مجری در مناظره تلویزیونی، نباید بی جا سخن بگوید یا سخن مناظره کنندگان را قطع کند و به طرفداری از یکی از طرفین مناظره، اظهار نظر خاصی داشته باشد. مجری باید در پایان، جمع بندی خوبی از مناظره داشته باشد و نکات مشترک طرفین را برجسته سازد.

توجه به برگزاری مناظره در رسانه ملی، صرفاً در ایام انتخابات و در درازمدت اثر خود را از دست خواهد داد. پیشنهاد می شود، در طول ایام سال، مناظرات گوناگونی درباره موضوع های متنوع، از رسانه ملی پخش شود؛ زیرا سبب اعتمادسازی می شود و این حس برانگیخته نخواهد شد که رسانه با پخش مناظره، صرفاً در ایام انتخابات می خواهد شور انتخاباتی ایجاد کند.

ساختار برنامه مناظره در عرصه های مختلف، یکی از ساختارها و قالب های رسانه ای جالب و جذاب و متناسب با ذائقه مخاطب امروزی است. این ساختار برنامه ای، سبب آگاهی بخشی همه جانبه و افزایش دانش سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، دینی، اقتصادی و رسانه ای مردم جامعه می شود. بر اساس فرمایش مقام معظم رهبری، ندادن آگاهی عمیق رسانه ها درباره مسائل اخلاقی و دینی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، به شکلی که مخاطب امروزی بپسندد، خود به خود سبب تهی شدن جامعه از ارزش های اصیل می شود.

منابع

ابن بابویه، محمد بن علی. 1373. عیون اخبار الرضا (جلد 1 و 2) ترجمه: علی اکبر غفاری. تهران: صدوق.

ابویاسر، جواد. 1388. فصل نامه فرهنگ کوثر. ش80.

احمدی، حمید. 1388. بنیادهای هویت ملی ایرانی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

اطهری، سید حسین. 1391. «استلزامات و مفروضات شناختی - اجتماعی مناظره و استدلال در رادیو و تلویزیون». فصل نامه پژوهش های ارتباطی. ش 70.

آقابخشی، علی. 1389. فرهنگ علوم سیاسی. تهران: نشر چاپار.

جوادی آملی، عبدالله. 1378. مبادی اخلاق در قرآن، تفسیر موضوعی قرآن کریم (جلد 10)

خطیبی کوشکک، محمد. 1386. «روش شناسی مناظرات امام رضا علیه السلام ». فصل نامه پیام. ش 87.

راغب اصفهانی. 1404 ه‍. ق. معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: ندیم مرعشی. دار الکاتب العربی.

زابلی زاده، اردشیر. 1389. مناظره، مناظره های تلویزیونی دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری. تهران: مؤسسه انتشاراتی روزنامه ایران.

سورین، ورنر و تانکارد، جیمز. 1388. نظریه های ارتباطات. ترجمه: علی رضا دهقان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شریفی، احمدحسین. 1385. آیین زندگی (اخلاق کاربردی) تهران: ناشر دفتر نشر معارف.

فولادی، محمد. 1389. اخلاق و رسانه. فصل نامه معرفت اخلاقی.

کتابچی، محسن. 1379. آیین زندگی، از دیدگاه امام رضا. مشهد: نشر الف.

لبیبی، محمدمهدی. 1388. معیارهای اخلاق رسانه ای در رادیو. تهران: ناشر طرح آینده، دفتر پژوهش های رادیو.

مجلسی، محمدباقر. 1385. بحارالانوار (جلد 2) قم: چاپ خانه آثار.

مجلسی، محمدباقر. 1398 ه‍. ق. بحارالانوار، زندگانی حضرت علی بی موسی الرضا علیه السلام. ترجمه: موسی خسروی. تهران: انتشارات کتاب فروشی اسلامیه.

محسنیان راد، مهدی. 1390. ارتباط شناسی ارتباطات انسانی (میان فردی،گروهی، جمعی). تهران: انتشارات سروش.

محمدی اشتهاری، محمد.1374. داستان دوستان (جلد 2).

مکارم شیرازی، ناصر. 1388. مناظرات تاریخی امام رضا علیه السلام با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

مهدی زاده، سید محمد. 1375. «مطبوعات و اخلاق، گفت وگو». فصل نامه رسانه. ش 27.

یاوری وثاق، مهدیه.1391. نقش رسانه در آگاهی بخشی سیاسی و اجتماعی. قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.

پی نوشت ها:

[1] دانشجوی دکترای جامعه شناسی دانشگاه اصفهان.

[2] کارشناس ارشد تحقیق در ارتباطات. دانشکده صدا و سیمای قم.