عزت نفس در نوجوانان
نویسنده:سارا آقاجری
منبع:روزنامه کیهان
مسئله عزت نفس و مقوله خود ارزشمندی، از اساسی ترین عوامل در رشد مطلوب شخصیت کودکان و نوجوانان است. برخورداری از اراده و اعتماد به نفس قوی، قدرت تصمیم گیری و ابتکار، خلاقیت و نوآوری، سلامت فکر و بهداشت روانی، رابطه مستقیمی با میزان و چگونگی عزت نفس و احساس خود ارزشمندی، فرد دارد. امروزه در اصلاح و درمان بسیاری از اختلالات شخصیتی و رفتاری کودکان و نوجوانان نظیر کمرویی و گوشه گیری، لجبازی و پرخاشگری، تنبلی و کندروی به عنوان اولین یا مهمترین گام به ارزیابی و پرورش احساس عزت نفس، تقویت اعتماد به نفس و مهارتهای فردی و اجتماعی آنان می پردازند. برای اینکه کودکان و نوجوانان بتوانند از حداکثر ظرفیت ذهنی و توانمندی های بالقوه خود بهره مند شوند می بایست از نگرشی مثبت نسبت به خود و محیط اطراف و انگیزه ای غنی برای تلاش برخوردار شوند. بدون تردید نوجوانانی که دارای احساس خود ارزشمندی و عزت نفس قابل توجهی هستند نسبت به همسالان خود در شرایط مشابه، پیشرفت تحصیلی و کارآمدی بیشتری از خود نشان می دهند و نیز از ویژگی های صاحبان تفکر واگرا و افراد خلاق، داشتن اعتماد به نفس و احساس خود ارزشمندی بسیار بالاست لذا پرورش احساس عزت نفس در کودکان و نوجوانان از مهمترین وظایف خانواده و دست اندرکاران تعلیم و تربیت است که دراین ارتباط بیشترین نقش بر عهده الگوی رفتار است.
تعریف عزت نفس:

عزت نفس از (خودپنداره) متفاوت است. خود پنداره عبارت است از مجموعه ویژگی هایی که فرد ممکن است برای توصیف خویش به کاربرد مثلا خود را دوست حسین، علاقمند به داستان های علمی، فوتبالیست خوب یا... بداند که اینها محتوای خود پنداره را تشکیل می دهند و اما عزت نفس عبارت از ارزشی است که اطلاعات درون خود پنداره، برای فرد دارد و از اعتقادات فرد و برخورد تمام صفات و ویژگی هایی که در او هست ناشی می شود.
اگر نزد یک کودک دانش آموز ممتاز بودن ارزش زیادی داشته باشد ولی خودش دانش آموز متوسط یا ضعیف باشد، وی از پایین بودن عزت نفس خود رنج می برد با این وجود ممکن است توانایی بدنی و محبوبیت همین کودک در میان همسالانش بیشتر از توانایی تحصیلی اش باشد. حال اگر در هر دو زمینه ممتاز باشد عزت نفسش بالا خواهد بود.
پس عزت نفس هر فرد براساس ترکیبی از اطلاعات عینی در مورد خودش و ارزشهای ذهنی که برای آن اطلاعات قائل است بنا نهاده می شود. انسان اگر در زندگی هیچ چیز نداشته باشد اما دارای عزت نفس باشد همه چیز بدست خواهد آورد وبرعکس این گفته نیز صادق است اما این عزت نفس چگونه بوجود می آید. استوار (1979) فرمولی برای عزت نفس تهیه نموده است: نوزاد پس از تولد بطور فزاینده ای از وابستگی و ناتوانی خود و نیاز به بزرگسالان آگاه می شود. اگر نوزاد در خانواده ای متولد شده باشد که آن خانواده پذیرنده وی باشد و او را مورد محبت نوازش و علاقه قرار دهند به تدریج در طی رشد و تکامل خود احساس ارزشمندی می کند و والدین را به عنوان موضوعهای خوب، درونی می سازد.
بر اثر تکرار تائید و تصدیق های بیرونی، حس ارزشمندی در خود، درونی می شود حال اگر این نوزاد در خانواده ای به دنیا آمده باشد که مورد پذیرش و نوازش قرار نگیرد از همان ابتدا دچار احساس فقدان ارزشمندی می گردد و این نقیصه طی فرآیند رشد روانی به گونه های مختلف بر رفتار فرد تأثیر می گذارد.
در پی مطالعاتی که توسط (الیسون) انجام شد مشخص گردیده که از دست دادن حس کنترل و ایجاد نارضایتی فردی یکی از جنبه های مشخص عزت نفس پایین بوده است. در بررسی هایی که بر روی افراد دارای عزت نفس پایین صورت گرفته علائمی چون: شکایات جسمانی، افسردگی و اضطراب، کاهش سلامتی عمومی بدن، بی تفاوتی و احساس تنهایی، تمایل به استناد شکست خود به دیگران، عدم رضایت شغلی و کاهش عملکرد، عدم موفقیت آموزشی گزارش شده است همچنین افرادی که دارای عزت نفس می باشند از ویژگیهای ذیل برخوردارند:
¤ مستقل عمل می کند :

در مورد مسایلی که چون استفاده از وقت، پول، حرفه، لباس و مانند این ها دست به انتخاب و تصمیم گیری میزند.
¤ مسئولیت پذیر است :

سریع و بااطمینان عمل می کند. مسئولیت کارهای روزمره خود نظیر شستن البسه و نظافت خانه و کارهای شخصی را خود انجام میدهد.
¤ به پیشرفت هایش افتخار می کند :

هنگامی که از پیشرفت هایش سخن به میان می آید با مسرت تصدیق می کند و حتی به سبب آنها گاه از خود تعریف می کند.
¤ به چالش های جدید مشتاقانه روی می آورد :

مشاغل ناآشنا و آموزشهای جدید توجهش را جلب می کند و او با اطمینان، خود را درگیر آنها می کند.
¤ دامنه وسیعی از هیجانات و احساسات را نشان می دهد :

می تواند راحت قهقهه بزند، فریاد بکشد، به گونه ای ارتجالی محبتش را بروز دهد و به طور کلی هیجانهای مختلفی را ابراز می کند.
¤ ناکامی را به خوبی تحمل می کند :

هنگام رویارویی با ناکامی می تواند واکنش های گوناگونی نظیر شکیبایی، خندیدن به خود، حرف زدن و غیره از خود نشان دهد و قادر است از آنچه موجب ناکامی اش است سخن گوید.
¤ احساس می کند می تواند دیگران را تحت تأثیر قرار دهد. از نفوذی که بر افراد خانواده، دوستان و حتی معلمان و... دارد مطمئن است.
¤ عزت نفس پسران و دختران نوجوان :

بطور کلی میزان عزت نفس در طول دوران نوجوانی به همراه سن افزایش می یابد البته بین دختر و پسر، از نظر تحول عزت نفس تفاوتهایی وجود دارد. براساس یکی از جدیدترین تحقیقات که بر روی 3000 نوجوان انجام گرفته است دختران نوجوان در مقایسه با پسران نوجوان، عزت نفس ضعیف تر و انتظارات زندگی پایین تری دارند و از نظر اعتماد به نفس و اعتماد به تواناییهای خود نیز در سطح پایین تری قرار دارند. در دبستان اکثر دختران اعتماد به نفس دارند ،خود را تایید می کنند و درباره هویت خود دیدی مثبت نشان می دهند. اما در آغاز نوجوانی کمتر از یک سوم آنها این ادراک را حفظ می کنند. البته در مورد عزت نفس پسران نیز افت دیده می شود اما نسبت های آنان متفاوت است. مثلا 67 درصد پسران دبستانی اظهار می دارند که از آنچه هستند راضی اند درحالی که در سطح دبیرستان، 46درصد پسران این پاسخ را می دهند. درمورد دختران این نسبت به ترتیب 60و 29درصد به نظر می رسد که البته به تدریج که کودکان به سوی نوجوانی میروند ممکن است دریابیم که پذیرش اجتماعی توسط همسالان بطور فزاینده ای نقش مهمی در شکل گیری عزت نفس کلی نوجوانان دارد.
راههای ایجاد اعتماد به نفس در دانش آموزان

1- تا جائی که امکان دارد به دانش آموزانتان فرصت انتخاب بدهید.
2- رفتار محترمانه ای با دانش آموزان خود داشته باشید او را جدی بگیرید با او به مانند یک کودک رفتار نکنید.
3- بزرگ شدن او را مورد تمجید و تعریف قرار دهید.
4- آزادی های لازم را بدون سرزنش در اختیارش بگذارید (درحد متعادل و متعارف)
5- افکار و احساسات او را به رسمیت بشناسید.
¤ نکات قابل توجه جهت تقویت اعتماد به نفس و عزت به نفس نوجوانان :

1- توجه معلمان به ویژگی های رشد در دوران بلوغ و ابعاد مختلف تغییرات روحی و جسمی نوجوانان در این مرحله.
2- آشنایی و شناخت کامل نیازهای این مرحله از سن از جمله نیاز به سازگاری با تغییرات بدنی و نیاز به رهایی از وابستگی و قیدهای کودکانه، نیاز به بدست آوردن استقلال، نیاز به معاشرت و دوستی، نیاز به مهرورزی و مهرطلبی، نیاز به خودنمایی ومهم جلوه کردن، نیاز به مقبولیت و ستایش.
3- ارضاء درست برخی از نیازهای عاطفی از قبیل نیاز به محبت، مقبولیت و مهم شدن.
4- آموختن روش صحیح ارضاء برخی از نیازها به نوجوان.
5- تصمیم و القای این فکر که نوجوان باید سطح توقعات خود را به اندازه امکاناتش محدود کند.
6- هدایت نوجوان در جهت یافتن راه صحیح برای برآوردن نیازها و تعیین حدود برای توقعاتش
7- ابراز محبت و دوستی با نوجوان در تمام اوقات به ویژه در هنگام بروز رفتارهای متناقض و گرایش های متضاد وی.
8- استفاده از نظرات و راهنمایی مشاوران متخصص در رابطه با مشکلات مختلف نوجوان.
«با یکی یا دو کس مشاوره کن
در اموری که پر خطر بینی
کز یک آئینه پیش رو نگری
وز دو آینه پشت سر بینی»
(سعدی)
9- گوش دادن با علاقه به سخنان نوجوان و پرهیز از مسخره کردن آنها و توجه به رویاهای آینده او.
10- تقویت نیروی ایمان و استفاده از این نیاز نوجوان جهت جلوگیری از لغزش و کجروی و کاهش اضطراب و تقویت اتکا به نفس توسط راهنمایی وی و الگو بودن برای نوجوان.
11- استفاده از نقش گروه همسالان در کلاس و انجام فعالیت پرورشی مختلف و هدفدار جهت استفاده از تمایلات نوجوان در ارضاء نیازهای مختلف آنها.
12- آموزش مهارت های اجتماعی نظیر آداب معاشرت، روش صحیح غذاخوردن، نشستن و نظایر آن که می تواند در اجتماعی شدن آنها مؤثر باشد.
13- توجه جدی به نقش ورزش همراه با شور و نشاط برای تخلیه انرژی نوجوان.
14- دور نگهداشتن نوجوان از دوستان ناباب و ماجراجو.
15- توجه به این مطلب که علت عیبجویی و خرده گیری فراوان نوجوان به این دلیل است که به این وسیله حس داوری و نیروی ارزشیابی و تشخیص خود را تقویت می کند و این رفتار به منزله تمرینی است برای رشد و تکامل او.
16- نوجوانی سن رشد و انعطاف است. هر لحظه امکان تجدید ارتباط با نوجوان وجود دارد.
17- شرایط اجتماعی نسبت به شرایط نسل قبل تغییر کرده و دگرگونی های فراوانی در روش تربیتی به وجود آمده است.
18- هرگونه کجروی یا ناسازگاری نوجوان را عمل بر بزهکاری او ندانید و رفتار تند و خشن درنظر نگیرید.
19- هرگز به نوجوان القاب تمسخرآمیز و حقارت آمیز ندهید چراکه تأثیرات سوء دارد.
20- هرگز به او برچسب نزنید.
(سرانجام برای آنکه کودکی با عزت نفس بالا پرورش دهیم باید خود دارای عزت نفس شایان توجهی باشیم.)