نویسنده:سمیه فصاحت
منبع:روزنامه جام جم
رها شدن میلیون ها جوان و نوجوان از تحصیل و مدرسه در پایان هر سال تحصیلی ، طرح موضوع کهنه ای را به دنبال می آورد که همواره بر آن تاکید شده و انتقادهای فراوانی را نیز متوجه خود کرده است. این موضوع که از آن به عنوان غنی سازی اوقات فراغت یاد می شود، امروزه به تکراری از برنامه ها و سیاستگذاری هایی تبدیل شده که نه تنها نتوانستند در راستای رسالت اصلی خویش ، یعنی پربار کردن اوقات فراغت به جای پر کردن آن حرکت کنند، بلکه همچنان با کمی و کاستی های خود دست و پنجه نرم می کنند. اوقات فراغت هر چند نتیجه انتخاب آزادانه افراد از بین فرصتهای زندگی است و فرد می تواند هنگام رهایی از الزامات کار روزانه و براساس تمایلات شخصی اش ، شیوه ارزان آن را انتخاب کند، اما چنانچه فاقد اصول و برنامه مفید باشد، پیامدهای زیانباری را برای جامعه و افراد به دنبال خواهد داشت و به جای آن که زمانی برای تجربه اندوزی و ارتقای مهارتهای شخصی و اجتماعی باشد به فرصتی برای وقت کشی ، تفریح های بی هدف و... تبدیل می شود.
اوقات فراغت یک تربیت غیررسمی است که می تواند تاثیر بیشتری از آموزش و تربیت رسمی بر جای بگذارد. چنین موقعیتی در شکل جامع و اصولی خود، این توانایی را دارد که جوانان و نوجوانان را برای ورود به عرصه های گوناگون زندگی ، تجربه ، کار گروهی و مهارت آموزی و ترسیم آینده ای روشن و امیدبخش یاری برساند و با فعالیتهای مثبت و ثمربخش خود زمینه های رشد شخصیت و چگونگی پاسخگویی و ایفای وظایف شغلی ، اجتماعی و خانوادگی را نیز فراهم آورد. کارشناسان مسائل اجتماعی معتقدند فراغت بارور، اراده فرد را برای ادامه یک زندگی همراه با موفقیت تقویت می کند و نشاط روحی و روانی ، کمک بزرگی در کنترل و پیشگیری جوانان و نوجوانان از کجروی ها ، آسیب ها و انحرافات اجتماعی محسوب می شود. از سوی دیگر، بسترسازی های مناسب برای گذران فراغت ، زمینه های بروز خلاقیت ها را نیز در فرد بارور می کند و ظهور کارهای خلاقانه ، ابتکارات و کشفیات تجربی و علمی و هنری را به دنبال دارد.
براساس شواهد تاریخی نیز بسیاری از رویدادهای علمی ، هنری و اکتشافی در اوقات فراغت به مرحله ظهور رسیده اند.
سازنده یا سوزنده

تحقیقات متعددی نشان داده که افراد در جوانی و نوجوانی به زمینه های آموزشی برنامه های اوقات فراغت توجه بیشتری دارند و این مساله خود موجب خودشکوفایی در آنها شده ، باعث می شود ارزشهای اجتماعی ، فرهنگی و مهارت های فردی و اجتماعی بسهولت در آنها نهادینه شود. با این حال ، آنچه از شواهد امروزی و شرایط زندگی جوانان و نوجوانان جامعه برمی آید، شرط صحیح استفاده از اوقات فراغت و تاثیر بیشتر آن ، برنامه ریزی صحیح و اصولی متناسب با نیاز میلیون ها جوان و نوجوان ایرانی است که بخشی از تابستان های تعطیل خود را به شرکت در این برنامه اختصاص می دهند، در حالی که از نگاه انتقادی بسیاری از کارشناسان اجتماعی و فرهنگی ، اسباب و لوازم سرگرمی در برنامه های اوقات فراغت براساس شناخت دقیق و عمیق طراحی نشده اند و از این رو با فرارسیدن ایام فراغت ، جوانان دچار سردرگمی و تضاد می شوند. این مساله در جامعه ما از آن رو قابل بررسی است که بسیاری از امکانات تفریحی (در شکل محدود خود) تنها برای استفاده قشر خاصی از جامعه طراحی و در نظر گرفته می شوند و معمولا قشرهای متوسط و ضعیف جامعه که تعداد بیشتری فرزند دارند، به دلیل فقر معیشتی یا ناهماهنگی درآمد خانواده با درآمد و تورم ، قادر به استفاده از این برنامه ها نیستند.
برنامه ها به روز نیست

گذران اوقات فراغت در ایران ، به رغم سرمایه گذاری های میلیونی سازمان ها و نهادهای مختلف ، شیوه کهنه ای دارد و متنوع و به روز نیستند، چون هنوز در فرهنگ جامعه ، مبانی نظری درستی در تعریف لغوی اوقات فراغت به وجود نیامده است و از سوی دیگر حکایت محدود بودن بودجه ها همچنان ادامه دارد. در این میان رشد فناوری های اطلاعاتی استقبال گسترده مردم را از فراغت مجازی که با استفاده از امکانات موجود در دنیای رایانه و اینترنت به وجود آمده به دنبال داشته است ، به طوری که امروزه دیگر نمی توان برنامه ریزی های اوقات فراغت را به شکل سنتی و شیوه های متداول گذشته ادامه داد.
مجید پیروزی ، کارشناس برنامه ریزی آموزشی در این باره می گوید: همواره در نتیجه فشارهای اقتصادی موجود در خانواده ها، فعالیت های فراغتی محدود می شوند. به همین دلیل بسیاری از خانواده ها به فراغت های غیرفعال ، یعنی استفاده از رسانه هایی چون رادیو و تلویزیون و اینترنت روی آورده اند.
وی ادامه می دهد: هزینه کم ، صرفه جویی در زمان ، امکان انتخاب و تنوع قابل توجه از بهترین ویژگی های جاذب دنیای مجازی در گذران اوقات فراغت است. یک کاربر در فضای مجازی می تواند با مراجعه به یک سایت (مثلا یونسکو) با استفاده از تورهای گردشگری مجازی به دیدار جاذبه های جهان برود و به بخش عمده ای از مراکز معتبر آموزشی و پژوهشی هم دسترس داشته باشد. این در حالی است که مجموعه اقدامات ما برای اوقات فراغت همچنان به شکل برگزاری نهضت های تابستانی و کلاس های آموزشی بدون حداقل خلاقیت ادامه دارد.
در حال حاضر سیاستگذاری برای گذران اوقات فراغت همسو با نیازهای واقعی جامعه رشد نکرده و برنامه ریزی در این حوزه که از بهترین زیرمجموعه های فرهنگی شهری چون بسیاری دیگر از مسائل ، از دستاوردهای جدید امروزی عقب مانده است. آنچه در اینجا مطرح می شود این است که میزان موفقیت برنامه های غنی سازی اوقات فراغت جوانان و نوجوانان و فعالیت سازمان ها و نهادهای مختلف برای پر کردن اوقات فراغت در سالهای گذشته چه نتایجی داشته است؟
پیروزی در این باره می گوید: «متاسفانه مطالعه ای در این باره صورت نگرفته است و هیچ مطالعه جامعی درباره نتایج فعالیت های سازمان ها و دستگاه ها و نهادهای مسوول غنی سازی اوقات فراغت در دسترس نیست و آنچه معمولا اعلام می شود تنها گزارش عملکرد و ارائه کمی فعالیت های آنهاست.»
نبی الله احمدی ، رئیس سازمان دانش آموزی نیز با اشاره به این که غنی سازی اوقات فراغت از دغدغه های اصلی بسیاری از نهادهاست ، در این خصوص می گوید: امروزه نهادهای مختلفی در زمینه غنی سازی اوقات فراغت فعالیت دارند، اما مشکل اساسی این است که هماهنگی لازم میان این نهادها وجود ندارد و ما از کار و فعالیت یکدیگر اطلاع چندانی نداریم ، در حالی که مهمترین مولفه برای فراغت بارور، ایجاد هماهنگی و همسویی بین نهادهای درگیر با این موضوع است.
وی با اشاره به این که بودجه مناسبی برای اوقات فراغت در اختیار نهادها قرار نمی گیرد، می گوید: سازمان دانش آموزی در راستای اهداف خود توانست بودجه خود را از 10 میلیارد ریال (یک میلیارد تومان) در سال 84 به 50 میلیارد ریال (5 میلیارد تومان ) در سال جاری برساند. هر چند این افزایش می تواند چشمگیر باشد، اما هنوز برای جامعه بزرگ دانش آموزی کافی نیست.
به گفته متولیان امر آموزش و پرورش ، ظرفیت سازی برای روزانه 3 میلیون نفر در سال گذشته و روزانه 5 میلیون نفر در تابستان امسال ، پاسخگوی اوقات فراغت دانش آموزان نیست و نیازمند یک عزم عمومی برای برپاسازی و تامین نیازهای فراغتی در جامعه است. این در حالی است که آموزش و پرورش نیز به عنوان یکی از متولیان فرهنگی به دلیل آن که 90 درصد بودجه در اختیارش ، صرف مسائل آموزشی و پشتیبانی شده و فقط می تواند بخش اندکی را به فعالیت های پرورشی اختصاص دهد، بتنهایی توان پرکردن اوقات فراغت تمام دانش آموزان را ندارد.
80 درصد دانش آموزان برنامه ندارند

با آن که در سال های اخیر نهادهای مختلف تلاش کرده اند به نحو موثری در برنامه ریزی های اوقات فراغت وارد شوند اما با وجود اختصاص بودجه تا 250 میلیارد ریال در سال گذشته هنوز بیش از 80 درصد دانش آموزان برنامه ای برای اوقات فراغت خود ندارند و با وجود 40 متولی اوقات فراغت ، از میان حدود 15 میلیون دانش آموز کشور تنها 10 درصد تحت پوشش برنامه های اوقات فراغت بوده و مابقی رها هستند.
محمدتقی فخریان ، دبیرکل اتحادیه انجمن های اسلامی دانش آموزان در این باره معتقد است: با وجود تشکیل ستاد ساماندهی اوقات فراغت در سازمان ملی جوانان و به دلیل ناهماهنگی هایی که در بحث غنی سازی فراغت با آن روبه رو هستیم ، در سال گذشته از میان دانش آموزان دبیرستانی تنها 25 درصد اوقات فراغت آنها پر شد. وی می افزاید: رویکرد امسال دولت به مساله اوقات فراغت یک رویکرد جهشی است و با توجه به اعتبارهای داده شده امیدوار هستیم تفاوت هایی را در نحوه اجرا، کیفیت و کمیت برنامه های اوقات فراغت شاهد باشیم.
دبیرکل اتحادیه اسلامی دانش آموزان با تاکید بر این که بیشترین آسیب ناشی از کم توجهی به غنی سازی اوقات فراغت متوجه دانش آموزان دبیرستانی است ، می گوید: امروز برنامه های اوقات فراغت بیشتر متوجه مقاطع ابتدایی و راهنمایی است ؛ در حال که دانش آموزان دبیرستانی به دلیل ویژگی های خاص سنی شان به توجه بیشتری نیاز دارند و انرژی نهادها در برنامه های اوقات فراغت باید متوجه این مقطع باشد.
وی با اشاره به فعالیت های سازمان ملی جوانان گفت: سازمان ملی جوانان به عنوان یک دستگاه ستادی است و نمی توانیم کار اجرایی از آن مطالبه کنیم ، اما رویکرد نظارتی و حمایتی بر فعالیت های اوقات فراغت بیشتری از آنها انتظار می رود.
یادآوری

به یاد داشته باشیم امروزه برپایی برنامه های اوقات فراغت در فضا و چارچوب بسته مکانها و کلاسها دیگر از حوصله جوانان خارج است. این افراد که در دلپذیرترین و پرنشاطترین دوران زندگی قرار دارند، بیش از آن که به برنامه های بی شمار نیاز داشته باشند، به برنامه های متنوع ، کاربردی و علمی همراه با تنوع نیازمند هستند تا خمیازه های کشدار تابستان های تعطیلشان به قاه قاه خنده ، دویدن در فضای باز، جستن و کاویدن بدل شود. آنها را در این مسیر یاری کنیم.