نویسنده:فریبا فرهادیان
منبع:روزنامه جام جم
«چوب ، ذغال سنگ ، نفت ، گاز طبیعی و گام آینده هیدروژن» این مسیری است که بشر در جهت تامین انرژی موردنیازش در طی سالیان دراز پیموده است. با نگاهی به این مسیر متوجه می شویم بشر از آلودگی بیشتر به سمت آلودگی کمتر در حرکت است و در همین راستا انرژی آتی را هیدروژن بنا نهاده اند تا انرژی بیشتر و آلودگی کمتری را به ارمغان آورد. چندی پیش کشور ما نیز در جهت نیل به این هدف سندی را تحت عنوان «سند راهبرد ملی توسعه فناوری پیل سوختی» تصویب کرد و با ابلاغ آن به وزارت نیرو رسما این وزارتخانه را به عنوان دبیر ستاد توسعه پیل سوختی برگزید. گفتگوی ما با مهندس مهنام رحیم زاده - مدیر دفتر هیدروژن سازمان انرژی های نو ایران - در جهت آشنایی بیشتر با این منبع پاک انرژی و جایگاه ایران در این زمینه صورت گرفته است.
اهمیت نگاه خاص به بحث انرژی های نو در کشور را توضیح دهید.

مطمئنا یکی از مهمترین مباحثی که دنیا با آن روبه روست بحث آلودگی محیط زیست و بحران مساله انرژی است که در واقع دو موضوع اساسی هستند و بسیاری از مسائل اساسی دنیا حول این دو موضوع دور می زند و البته درگیری ها و چالشهایی هم در دنیا بر سر آنها وجود دارد. ایران هم از این امر مستثنی نیست و به نحوی با هر دوی آنها درگیر است و باید مسائل مربوط به آنها را حل کند. گرچه شاید به نظر نرسد که در حال حاضر به صورت موضوعاتی اساسی باشند؛ اما در آینده ما هم به آن مبتلا خواهیم بود. این روزها بحث محیط زیست و آلودگی هوا علی الخصوص در تهران بسیار بارز است و باید به نحوی حل شود که همین بحث سوخت و بنزین را به وجود آورد. مساله انرژی هم برای کشور ما مهم است.
ایران کشوری است که متکی به نفت است و اقتصاد نفتی دارد؛ بنابراین مساله انرژی علی الخصوص انرژی مربوط به سوختهای فسیلی یک مساله اساسی است و ما باید به آن توجه کنیم. دنیا و بویژه کشورهای صنعتی به این موضوع با یک نگرش دیگر سر و کار دارند. از آنجا که آنها خودشان منابع سوخت ندارند و یا این که کمبود دارند و به واردات انرژی متکی هستند، بنابراین از دیدگاه آنها باید انرژی های بومی را تقویت کرد. از یک دیدگاه ما در کشورمان منابع عظیم نفتی و گازی داریم و می توانیم بگوییم نیازی به انرژی های نو نداریم ، اما به اعتقاد من و بسیاری دیگر ما باید با دیدی دیگر به قضیه بنگریم یعنی اگر کشورهای صنعتی که بسرعت به سمت آزاد کردن خود از انرژی های فسیلی حرکت می کنند موفق شوند در زمان کوتاهی دیگر نیازی به نفت و گاز و منابع سوختهای فسیلی ما نخواهند داشت.
مثل این که ما منابع بسیار زیادی داریم ، اما خواهان نداشته باشند. در حالی که ما باید بتوانیم آنها را بفروشیم تا درآمد داشته باشیم وگرنه دچار بحران خواهیم شد. پس ما همه در ایران باید حتما روی مقوله انرژی های نو تمرکز کنیم و به آن سمت حرکت کنیم.
منابع تامین هیدروژن به عنوان سوخت و انرژی چه موادی هستند؟

از هر منبعی می توان هیدروژن تهیه کرد، اما راحت ترین و در دسترس ترین آن آب است و به وسیله دستگاه هایی به نام الکترولیز می توان آب را تجزیه و هیدروژن به دست آورد. از گاز طبیعی و منابع فسیلی هم توسط دستگاه هایی به نام رفورمر هیدروژن تهیه می کنند. امروزه در اکثر پالایشگاه های ما رفورمر وجود دارد و هیدروژن هم تولید می کنند، اما این هیدروژن مقداری ناخالصی دارد و باید فرآیند خالص سازی روی آنها صورت گیرد. ذغال سنگ هم دیگر منبع تامین هیدروژن است که توسط تکنیک های خاصی می توان از آن هیدروژن استخراج کرد. زیست توده هم یکی از منابع تامین این انرژی است.
در ایران بیشتر از کدام منبع هیدروژن تهیه می کنند؟

وقتی بحث انرژی های نو و تجدیدپذیر مطرح می شود، در واقع به ما دیکته می شود که باید از الکترولیز و شکست آب استفاده کنیم چون در این دستگاه هیچ گونه آلودگی وجود ندارد و منبع بسیار پاکی است. در حالی که در رفورمر یکی از محصولات جانبی دی اکسیدکربن است که به نحوی باعث آلودگی می شود اما در یک مقایسه با گاز متان که 20 برابر دی اکسیدکربن آلودگی دارد خیلی هم دور نیست که از رفورمر برای تهیه هیدروژن استفاده کنیم. به اعتقاد ما در ایران باید از تولید هیدروژن به روش رفورمر گاز طبیعی آغاز کرد که دلیل آن هم وجود منابع بسیار عظیم گاز طبیعی و زیرساخت های توزیع آن در کشور است. در بسیاری از نیروگاه های ما از گاز طبیعی استفاده می شود پس با سیستم هایی که مستقیما گاز طبیعی را به برق تبدیل می کنند مثل پیل سوختی یا با استفاده از حد واسط به وسیله دستگاه های رفورمر هیدروژن تولید شود. پس سیاست کلی در کشور ما در گامهای اول باید استفاده از رفورمر برای تولید هیدروژن باشد اما در عین حال باید برنامه هایی هم برای تولید از طریق الکترولیز به خاطر آلودگی کمتر آن در کشورمان داشته باشیم.
چندی پیش در خبرها صحبت از تصویب سند راهبرد ملی توسعه فناوری پیل سوختی بود. ماجرای این سند و لزوم وجود آن چیست؟

برای ورود به این بحث بد نیست ابتدا توضیحی در رابطه با کاربردهای هیدروژن و نیز پیلهای سوختی بدهم. هیدروژن در انواع صنایع کاربرد دارد از صنایع فلزی مثل ذوب فلز گرفته تا صنایع تولی IC دو الکترونیک و روغن نباتی و نیروگاه ها و پالایشگاه ها و شیشه سازی. اما مهمترین و در واقع موضوعی که به بحث انرژی های نو مربوط می شود بحث کاربرد آن در پیلهای سوختی است که به صورت عمده در دنیا روی آنها کار می شود. پیلهای سوختی مبدل انرژی هستند یعنی انرژی هیدروژنی را توسط کاتالیست هایی که دارد و با آزاد کردن الکترون به برق تبدیل می کند. پیلهای سوختی کاربردهای بسیار زیادی دارند. این پیلها از ظرفیت های کوچکتر از میلی وات مثل نانووات (در شرایط آزمایشگاهی) تا مگاوات ساخته شده اند. کاربردهای میلی واتی آن در گوشی تلفن همراه ، رایانه های کیفی (لپ تاپ ها)، چراغ قوه ، شارژرها و باتری های قابل حمل است.
ظرفیت های چند کیلوواتی مصارف خانگی دارند و به صورت برق اضطراری و UPS یا به صورت جایگزین بار پیک استفاده می شوند. ظرفیت های بالاتر هم برای نیروگاه ها کاربرد دارند. البته مورد مصرف دیگر و مهمتری هم دارند که ظرفیت های متوسط این پیلهاست و در دنیا روی آنها سرمایه گذاری زیادی شده است و آن استفاده های خودرویی است. شعار معروفی وجود دارد که می گویند «پیل سوختی لکوموتیو قطار عصر هیدروژنی است» بنابراین ما هم از سال 72 در معاونت انرژی وزارت نیرو اقدام به مطالعات هیدروژنی کردیم. البته در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی هم این بحث مطرح بود و مطالعاتی انجام می شد، اما در اینجا به صورت متمرکز انجام می گرفت و اولین پروژه آن هم بررسی فنی اقتصادی تهیه هیدروژن خورشیدی و تکنولوژی های وابسته بود و سپس یک پروژه تحت عنوان پایلوت فناوری هیدروژن خورشیدی تعریف شد. در توضیح هیدروژن خورشیدی هم باید این طور گفت که چون بحث انرژی های نو هست و در واقع سازمان ما (سانا) در ایران متولی انرژی های نو است باید سعی کنیم از سوختهای فسیلی پرهیز کنیم.
ما به برق احتیاج داریم تا الکترولیز کنیم و هیدروژن به دست آوریم و وارد پیلهای سوختی کنیم. پس ما از خورشید و سیستم های فتوولتائیک استفاده و برق تولید کنیم و یک حرکت بسته انرژی های نو برای تولید انرژی خواهیم داشت. البته روشهای دیگر تولید برق از طریق منابع خورشیدی هم وجود دارد که وارد بحث آنها نمی شویم.به هر حال ما در سال 75 گزارشی تحت عنوان «هیدروژن ، سوخت آینده ، فناوری ، اقتصاد و سیاست توسعه و تحقیق» تهیه کردیم و آن را به وزیر نیرو ارائه دادیم.
ایشان هم این حرکت را تایید و آن را به سانا ابلاغ کردند و ما از آن زمان به صورت رسمی متولی فعالیت ها و پیشبرد این سیاست در کشور بوده ایم. البته فقط هم وزارت نیرو حول این موضوع فعالیت نمی کرد ما به واسطه این ابلاغ با سایر مراکزی که روی پیل سوختی و هیدروژن کار می کردند مثل خودروسازها، وزارت صنایع ، دانشگاه ها و مرکز تحقیقاتی ، وزارت نفت و... همکاری کردیم و به این نتیجه رسیدیم که باید این تفارق تبدیل به یک همگرایی شود و به این ترتیب برای اولین بار بحث کمیته پیل سوختی را مطرح کردیم.
این کمیته راهبری در سال 81 در معاونت انرژی سانا تشکیل شد که اعضای مختلفی مثل معاونت انرژی وزارت نیرو، توانیر از وزارت نیرو، دفتر همکاری های فناوری ریاست جمهوری ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، سازمان حفاظت محیط زیست ، پژوهشکده صنعت نفت ، سازمان بهینه سازی مصرف سوخت از وزارت نفت ، سازمان گسترش فناوری اطلاعات از وزارت صنایع ، سازمان پژوهش های علمی صنعتی ایران از وزارت علوم ، ایران خودرو، سایپا و شرکتهای خصوصی مثل مرکز تحقیقات دانا و افراد حقیقی و استادان دانشگاه داشت و باعث همگرایی در مطالعات شد. اعضای این کمیته در نشستهای اولیه به این نتیجه رسیدند که ابتدا باید مطالعات جامعی در کشور صورت بگیرد و ببینند آیا ایران باید مثل دنیا به سمت انرژی هیدروژنی حرکت کند و آیا در این حرکت باید کدام گرایش را در نظر بگیرد. این مطالعات صورت گرفت و نتیجه بسیار خوبی هم داشت و این بود که کشور باید به سمت اقتصاد هیدروژنی برود و گامهای اولیه هم باید در راستای پیل سوختی باشد.
بر همین اساس 2 نوع پیل سوختی پلیمری (برای مصارف خانگی و خودرویی) و دیگری پیل سوختی اکسید جامد (برای مصارف نیروگاهی) را به عنوان 2 محور از محورهای فناوری پیل سوختی که کشور باید به دنبال آنها باشد توصیه و به کمیته ارائه کردند. اما درباره سند باید بگویم از آنجا که احساس می شد باید هماهنگی بیشتری در سطح دولت و در سطح کلان کشور در این زمینه وجود داشته باشد تا ما بتوانیم گامهای بیشتر و موثرتری را در این زمینه برداریم نظر اکثر اعضای این کمیته بر این بود که باید سندی تهیه شود تا درواقع مثل یک چراغ راه باشد و مسیر را برای ما روشن کند به طوری که کسی از این مسیر انحراف نداشته باشد. بر این اساس مطالعه ای حول این سند در دستور کار مشاوران قرار گرفت و پیش نویس آن تهیه و در سال 84 به دولت ارائه شد و در کمیسیون زیربنایی دولت مورد بررسی قرار گرفت و به هیات دولت ارائه شد. هیات دولت هم در تاریخ 3 تیر 86 آن را تصویب و به وزارت نیرو به عنوان دبیر ستاد توسعه پیل سوختی ابلاغ کرد.
براساس این سند پیش بینی شده است چه زمانی به نتیجه مطلوب برسیم؟

درواقع این سند بر 3 برنامه کوتاه مدت ، میان مدت و بلندمدت استوار است تا در یک بازه 15 ساله هدفمند ایران را تا سال 1404 در راستای تحقق سند چشم انداز 20ساله کشور قرار دهد. در این سند آمده است جمهوری اسلامی ایران بر مبنای شاخصهای بین المللی توسعه فناوری بین 5کشور توسعه یافته ، توانمند و صاحب فناوری قاره آسیا و اولین کشور در منطقه در زمینه طراحی ، تولید و ارتقای بکارگیری فناوری پیلهای سوختی راهبردی خواهد شد. پس این چشم اندازی است که سند جلوی ما گذاشته و اقداماتی را تصویب کرده است که باید حول آنها حرکت کنیم. البته چیزی که بسیار مهم است به روز کردن این سند است.
در متن آن هم آمده است که باید هر 2 سال یک بار سند را مطابق آخرین فناوری های جهان به روز کرد. این سازمان هم بر همین اساس خودش را تطبیق داده و قسمتهای مختلفی برای انجام کار و مدیریت آن دارد. مثلا شاهد وجود قسمتهایی مثل دفتر تولید هیدروژن ، گروه عرضه ، گروه مصرف و نیز گروه پیل سوختی هستیم. البته فعالیت های دبیرخانه کمیته پیل سوختی هم در همین جا هدایت می شود. ما از سالها پیش دو پروژه اصلی را در برنامه سوم و چهارم توسعه کشور تعریف کردیم و در حال پیگیری آنها هستیم. پروژه اول ما پروژه احداث پایلوت نیمه صنعتی تولید ذخیره سازی مصرف هیدروژن است و پروژه دوم که کوچکتر و در مقیاس آزمایشگاهی است پروژه هیدروژن خورشیدی و مستقل از شبکه است یعنی در هر جایی از کشور که شبکه برق رسانی نداشته باشیم می توانیم از این سیستم استفاده کنیم و مثلا برق یک خانه روستایی یا یک پاسگاه دورافتاده یا حتی یک سازمان و... را تامین کنیم.