مجله  پژوهشگران  آذر و دی- بهمن و اسفند 1385، شماره 10 و 11 

نویسنده :
45
سرپرست طرح: پروانه نیک طبع
محل اجرا: پژوهشکده تاریخ
توضیح اجمالی طرح همراه با ذکر ویژگی ها و نوآوری های آن:
نسخه ای که به عنوان طرح پژوهشی در دست اجرا است، مجموعه ای حاوی اسناد و مکاتبات دیوانی و خصوصی است که به طور عمده مربوط به دوران اواخر سلجوقی، خوارزمشاهی و اوایل مغول است که تاکنون، به رغم اهمیت آنها، تنها چند مکتوب آن به طور پراکنده منتشر شده است.

نسخه اصل این مجموعه نفیس و منحصر به فرد، در کتابخانه موزه آسیایی انجمن علوم روسیه در لنینگراد نگهداری می شود. علامه محمد قزوینی در سال 1310 ش / 1931 م / از روی این نسخه، عکس برداشت و سپس در پاریس از قطع کوچکتر همین نسخه، عکس گرفت و مجموع سه دوره را که سه مجلد باشد در 19 خرداد 1315 ش / 20 ژوئیه 1936 م، برای وزارت معارف (وقت) به تهران فرستاد. اکنون هر سه مجلد این مجموعه عکسی در کتابخانه ملی به شماره های 48 و 49 و 50 موجود است.

بر این مجموعه عکسی، علامه محمد قزوینی مقدمه ای مختصر و شادروان عباس اقبال آشتیانی مقدمه ای بسیار مبسوط نوشته اند. مقدمه نخست، در ابتدای هر سه نسخه، الحاق و مقدمه دوم نیز تنها بر یکی از سه نسخه (شماره 50) اضافه شده و مسوّده آن (با حواشی مرحوم قزوینی) اکنون در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، در میان جزوه ها و کتاب های ایشان محفوظ است.

مجموعه مزبور، حاوی حدود یک صد و پنجاه مکتوب اعم از منشآت دیوانی، سلطانیات، اخوانیات و برخی اشعار پراکنده است. محتوای نامه ها صرف نظر از جنبه های ادبی و مباحث مربوط به سبک شناسی و تطور نثر فارسی، واجد اهمیت بسیاری است که می توان به برخی از ویژگی های اصلی آن به شرح زیر اشاره کرد:

الف ـ شمول محتوای نامه ها بر اطلاعات فراوان در باب مناسبات دیوان سالاری دوره سلجوقی، خوارزمشاهی و اوایل مغول.

ب ـ اشارات بسیار در باب وقایع تاریخی دوره سلجوقی ـ خوارزمشاهی که به نحوی از انحا توضیح دهنده و تکمیل کننده اطلاعات موجود در منابع تاریخی در باب آن وقایع است.

ج ـ وجود اطلاعات بسیار در باب مناصب دیوانی، مشاغل شهری و سایر عناوین رسمی دوره موردنظر.

مجموعه مکاتبات و مراسلات لنینگراد، یعنی نسخه حاضر، اسم و عنوان مخصوصی ندارد و جمیع رسائل آن هم به انشا و قلم یک نویسنده نیست بلکه مجموعه ای است که آن را کسی به میل خود از میان منشآت رسمی دیوان بعضی از سلاطین ماضی، مخصوصا سلطان سنجر و پادشاهان رومی و قریب العهد با او، از قبیل اتسز خوارزمشاه و پسرش ایل ارسلان و تاج الدین نصربن خلف سیستانی، ملک نیم روز و ملوک غزنویه آن عهد و از میان منشآت و مکاتبات خصوصی چند تن از منشیان، از قبیل اتابک بدیع جوینی و خواجه رشیدالدین و طواط و فریدالدین عبدالواسع جبلی و خواجه شمس الدین محمد صاحب دیوان جوینی و برادرش عطا ملک انتخاب و اختیار کرده است. این نسخه، تاریخ کتابت ندارد ولی از قراین ظاهری معلوم می شود که کتابت آن از اوایل قرن هشتم هجری و کاتب آن محمد بن صدرالدین خوارزمی است.

در ظاهر نسخه، منحصر به فرد است و فعلاً از نسخ کتابخانه موزه آسیایی لنینگراد است. قبلاً این نسخه با تعداد کثیری از نسخه های فارسی و عربی دیگر به مؤسسه السنه شرقی وزارت خارجه در پطرزبورگ متعلق بوده، و بارون ویکتور روزن مستشرق روسی در جلد سوم از فهرست نسخ خطی مدرسه السنه شرقیه وزارت امور خارجه روسیه (در جلدی که مخصوص نسخ خطی فارسی است) به تفصیل آن را وصف کرده و با عنوان «جمیع مراسلات و مکاتبات» آن مجموعه را با عین مکتوب اول آن که به قلم منتخب الدین علی بن احمد کاتب جوینی، معروف به اتابک بدیع است، در 25 صفحه از فهرست خود آورده است.

هدف از اجرای این طرح، تصحیح و آماده انتشار ساختن مجموعه ای از اسناد موثق در باب وقایع و حوادث دوره ای است که با فقر شدید منابع تاریخی روبرو است. بنابراین، هدف مصحح در اختیار قراردادن یک منبع ادبی و تاریخی ارزشمند برای محققان تاریخ ادبیات فارسی و تاریخ ایران در این دوره است. دلایل توجیهی اجرای طرح عبارت از این است که اولاً این مجموعه تاکنون به رغم اهمیت آن در هیچ کجا منتشر نشده است و ثانیا چون نگارنده تصحیح بخش خوارزمشاهیان نسخه خطی ظفرنامه را در پژوهشگاه به انجام رسانده است، تلاش خواهد کرد در تصحیح این منشآت نیز از تجربه کاری خود در این راستا نهایت بهره برداری را داشته باشد.

این مجموعه، شامل دو قسمت است: یک قسمت مراسلات رسمی دیوان سلاطین ماضی و قسمت دیگر مراسلات و مکاتبات خصوصی. در پشت قسمت اول، جامع یا ناسخ مجموعه، آن را «احکام دیوان سلاطین ماضی» خوانده و در ابتدای قسمت دوم، عنوان قسمت را «المکاتبات و المراسلات» ثبت کرده است. قسمت اول شامل 148 مکتوب بزرگ و کوچک است، که از ابتدای نسخه شروع (a1) و به ورق (b145) ختم می شود. ورق (a146) در اصل نسخه، سفید است. (کل مجموعه، مرکب از 216 ورق است و هر ورق 19 سطر دارد).

روش پژوهش، براساس روش مرسوم در تصحیح نسخ خطی صورت خواهد گرفت و مراحل زیر را دربر خواهد داشت:

1. پیاده نویسی؛

2. تلاش برای تصحیح و قرائت صحیح موارد مبهم و ناخوانا؛

3. نقد محتوایی وقایع و اشارات تاریخی موجود در متن اسناد؛

4. مفهوم سازی و تبیین وقایع و اشارات موجود در متن نسخ؛

5. معادل نویسی و معناسازی لغات و کلمات نامأنوس و دشوار متن؛

6. ترجمه آیات و روایات درون متن؛

7. تهیه فهارس اعلام، اماکن و...

در مورد پیشینه طرح نیز باید یادآور شد که به جز سه سند که در دهه 1320 توسط عباس اقبال و دکتر نوایی منتشر شده، کاری دراین باره صورت نگرفته است.

تصویر بخش هایی از نسخه های موردنظر در این قسمت درج شده است.