فهرست نویسی اصول و روشها  ویرایش سوم تالیف : دکتر رحمت الله فتاحی

فهرست مطالب :

فصل اول : شناخت کتاب و اجزای آن از دیدگاه فهرستنویسی

۱-    جلد (Cover)

2-   عطف یا شیرازه (Spine)

3-  صفحه نیم عنوان (Half-title Page)

4-  صفحه عنوان (Title Page )

5-  پشت صفحه عنوان (Verso of the title page)

6-  صفحه اهدا (Dedication Page)

7-  پیشگفتار (Prefaces; Foreword)

8-  فهرست مندرجات یا فهرست مطالب (Table of Contents )

9-   مقدمه یا دیباچه (Introduction)

10-متن ( Body = Text)

11-  پی افزود (Appendix)

پیوستها (Supplements)

12- فهرست منابع و مآخذ یا کتابنامه (Bibliography, References)

13- فهرست لغات و اصطلاحنامه  یا واژه نامه (Glossary)

14- فهرست راهنما یا فهرست موضوعی یا نمایه موضوعی (Subject Index)

15- فهرست اعلام یا نامنامه یا نمایه نامها (Proper Noun Index ; Name Index)

16- فهرست تصاویر، جدولها، نقشه ها و جز آن

۱۷- فهرست ناشر

فصل دوم : فهرستنویسی: کلیات

تاریخچه فهرستنویسی :

قواعد اولیه

قواعد کاتر (۱۸۷۶)

قواعد فهرستنویسی توصیفی کتابخانه کنگره (۱۹۴۹)

کنفرانس پاریس

قواعد فهرستنویسی انگلو – امریکن (۱۹۶۷)

استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی (۱۹۷۴)

قواعد فهرستنویسی انگلو- امریکن ، ویرایش دوم (۱۹۷۸)

ارجاعات است.

قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن، ویرایش دوم (AACR2R) (1988)

هدف های فهرستنویسی و کارکردهای فهرست کتابخانه

کارکردهای فهرست

برنامه و خط مشی فهرستنویسی

۱- نوع کتابخانه

۲-نظام کتابخانه

۳- امکانات موجود

منابع و ابزار فهرستنویسی

۱- صورت کتابهای فهرست شد و فهرستگان ها

۲-کتابشناسی ها و فهرست ها

۳-   فهرست های سرعنوان های موضوعی

۴- فهرست های مستند اسامی مشاهیر، مولفان و سازمان ها

۵- طرح های رده بندی

۶- جدول های نشانه مولف

۷- سایر منابع

مسائل و مشکلات فهرستنویسی در ایران

فصل سوم: فهرستنویسی توصیفی

مبنای توصیف

قواعد کلی توصیف

استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی ISBD

شیوه فهرستنویسی توصیفی

ترتیب توصیف

نام پدیدآورنده اصلی
ناحیه عنوان و شرح پدیدآور
۱- محل نشر

ناحیه وضعیت نشر و توزیع
ناحیه توصیف مادی (مشخصات ظاهری و فیزیکی یا دیسه نما )
ناحیه فروست یا سلسه انتشارات
ناحیه یادداشت ها
فصل چهارم: فهرستنویسی موضوعی

چگونگی تحلیل موضوعی کتاب ها

تعریف سر عنوان موضوعی

فهرست سرعنوان های موضوعی کنگره

ساختار و شیوه تنظیم

نظام ارجاعها در سرعنوانهای کنگره

انواع سرعنوان های موضوعی از نظر شکل

فهرست سرعنوان های موضوعی فارسی

فصل پنجم: تعیین و انتخاب سرعنوان نام برای مشاهیر و مولفان (اشخاص حقیقی )

فصل اول : شناخت کتاب و اجزای آن از دیدگاه فهرستنویسی
    برای شناساندن کامل و دقیق کتابها به خواننده، که یکی از هدفهای فهرست کتابخانه است، لازم است هر کتاب به شکل مطلوب فهرستنویسی شود. این کار مستلزم شناخت دقیق و کامل کتاب است .از این رو، نخستین وظیفه فهرستنویس ، آشنایی با کتاب و کوشش در جهت شناخت بهتر جنبه های مادی (فیزیکی) و محتوای آن است.
    اجزاء و قسمتهای کتاب و نیز ارزش اطلاعاتی هر یک از آنها به شرح زیر است :
1-    جلد (Cover)
قسمت بیرونی هر کتاب که صفحات متن را در برگرفته و آن را حفظ می کند، جلد نام دارد.
ارزش کتابشناختی: جلد در واقع اولین جزء کتاب است که به چشم خواننده می آید و روی آن معمولا مشخصات کلی کتاب که برای خواننده ضروری است ، چاپ می شود.
روکش جلد: گاهی اوقات اطلاعاتی درباره نویسنده یا کتاب در آن درج می شود، اما بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد.
پشت جلد: قسمت مخالف روی جلد را پشت جلد می نامند. در بسیاری از موارد داده های اصلی خود کتاب به زبان دیگری مثلا انگلیسی یا فرانسه چاپ می شود که می تواند مورد استفاده فهرستنویس باشد.
به طور کلی هنگامی که عنوان روی جلد (Cover title) با صفحه عنوان متفاوت باشد، عنوان روی جلد به صورت یک یادداشت روی فهرستبرگه نوشته می شود.
چنانچه کتاب فاقد صفحه عنوان باشد، برای فهرستنویسی به اطلاعات روی جلد استناد می شود.
2-   عطف یا شیرازه (Spine)
تعریف: آن قسمت از کتاب که دو جلد را به هم متصل می کند و صفحات اصلی داخل کتاب به آن دوخته یا چسبانده می شود، عطف یا شیرازه کتاب گفته می شود.
ارزش کتابشناختی: گاه عنوان عطف کتاب با عنوان صفحه عنوان متفاوت است .در این صورت، هنگام فهرستنویسی باید به این نکته توجه کرد و در فهرستبرگه این تفاوت را نشان داد.
3-  صفحه نیم عنوان (Half-title Page)
تعریف: در برخی از کتابها، صفحه ای بعد از جلد و پیش از صفحه عنوان وجود دارد که برآن تنها عنوان کوتاه شده اثر چاپ می شود، این صفحه به صفحه نیم عنوان مشهود است.
ارزش کتابشناختی: تنها هنگامی که کتاب فاقد صفحه عنوان باشد، از صفحه نیم عنوان به جای آن در فهرستنویسی استفاده می شود.
4-  صفحه عنوان (Title Page )
تعریف: صفحه ای است که در آن اطلاعات اصلی از قبیل نام پدیدآورندگان، عنوان و ... درج می شود.
ارزش کتابشناختی: طبق قواعد فهرستنویسی ، صفحه عنوان به منزله منبع اصلی اطلاعات و ملاک کار فهرستنویسی محسوب می شود و اطلاعات صفحه عنوان عینا باید در پیشینه کتابشناختی پیاده شود.
5-  پشت صفحه عنوان (Verso of the title page)
تعریف: صفحه ای است که در آن شناسنامه (اطلاعات مفصلتر) کتاب چاپ می شود. در بعضی موارد نمونه برگه فهرستنویسی پیش ازانتشار که شامال اطلاعات کامل و قابل استفاده در فهرستنویسی است، نیز در این صفحه چاپ می شود.  
ارزش کتابشناختی: این صفحه، مانند صفحه عنوان، منبع اطلاعات برای فهرستنویسی است و همواره باید به آن مراجعه کرد، زیرا اطلاعات صفحه عنوان را تکمیل می کند.



6-  صفحه اهدا (Dedication Page)
تعریف: این صفحه معمولا پس از صفحه عنوان قرار دارد و در بردارنده جمله یا عبارتی است که مولف یا مترجم از آن طریق، حاصل تلاش خود را تقدیم افرادی چون استادان، والدین و ...می کند، صفحه اهدا معمولا ارزش اطلاعاتی ندارد.
7-  پیشگفتار (Prefaces; Foreword)
تعریف: جزئی از کتاب که در آغاز آن ، پس از صفحه عنوان و معمولا پیش از فهرست مندرجات می آید و در آن ، پدیدآورنده در مورد علت و چگونگی تالیف اثر توضیح می دهد و گاه اثر خود را با آثار مشابه مقایسه می کند.
ارزش کتابشناختی: مطالعه پیشگفتار به جهت شناخت بهتر کتاب، به ویژه موضوع و محتوای آن و انتخاب سر عنوانهای موضوعی و شماره رده بندی مناسب، ضروری است .
8-  فهرست مندرجات یا فهرست مطالب (Table of Contents )
تعریف: صفحه یا صفحاتی از آغاز کتاب که معمولا پس از پیشگفتار و پیش از مقدمه می آید و در آن رئوس مطالب و سرفصلها  و یا عنوان بخشهای عمده کتاب به ترتیبی که در متن آن آمده، درج می شود.
ارزش کتابشناختی: هنگام فهرستنویسی باید فهرست مندرجات را به دقت بررسی کرد تا تشخیص موضوع و انتخاب سرعنوانهای موضوعی برای کتاب آسان تر شود.

9-   مقدمه یا دیباچه (Introduction)
تعریف: بخشی از آغاز متن کتاب که در آن پدیدآورنده به تشریح موضوع یا موضوعات کتاب می پردازد.
ارزش کتابشناختی: مطالعه مقدمه توسط فهرستنویس ، وی را در شناخت دقیق ترو کامل تر موضوع و تعیین شماره رده بندی یاری می کند.

10-متن ( Body = Text)
تعریف: بخش اصلی و عمده کتاب که رساننده موضوع و محتوی آن است، متن نام دارد. متن به همان ترتیبی می آید که در فهرست مندرجات ذکر شده است.
ارزش کتابشناختی: بررسی کلی متن کتاب برای انتخاب سرعنوان های موضوعی مناسب و یافتن شماره رده ضروری است.
11-  پی افزود (Appendix)
تعریف: پس از متن کتاب، احتمال دارد مطالب دیگری به کتاب افزوده شده باشد، مثل جدولهای آماری، نمودارها، مطالب توضیحی دیگر، یادداشتها و غیره.
12-  پیوستها (Supplements)
تعریف: بخشی که در پایان کتاب می آید و به منزله مطالب تکمیلی آن در نظر گرفته می شود. گاه به پیوستها به طور جداگانه منتشر می شود.
ارزش کتابشناختی: پیوستهای مهم را باید در فهرستبرگه منعکس کرد تا از آن طریق بتوان کتاب را هر چه کاملتر به خواننده شناساند.
13-                        فهرست منابع و مآخذ یا کتابنامه (Bibliography, References)
سیاهه منابع و ماخذی است که مولف در تهیه اثر خود از آن بهره گرفته و یا برای مطالعه بیشتر ، آنها را به خواننده معرفی می کند.

14- فهرست لغات و اصطلاحنامه  یا واژه نامه (Glossary)
سیاهه لغتها و اصطلاحات تخصصی به کار رفته در متن کتاب به همراه معادلهای آنها که به صورت الفبایی در پایان آورده می شود.
15- فهرست راهنما یا فهرست موضوعی یا نمایه موضوعی (Subject Index)
نمایه فهرست الفبایی ریز مطالب و موضوعهای مهمی است که در متن کتاب درباره آنها بحث شده است.
16- فهرست اعلام یا نامنامه یا نمایه نامها (Proper Noun Index ; Name Index)
فهرست الفبایی نامهای خاص است که در متن کتاب از آنها نام برده شده است.
17- فهرست تصاویر، جدولها، نقشه ها و جز آن
در پایان برخی کتابها، فهرستهایی از عکسها، تصویرها، تابلوها و ... که در متن آمده اند، تهیه می شود تا خواننده به آسانی بتواند آنها را بازیابی کند.
18- فهرست ناشر
در صفحه های پایانی برخی کتابها، فهرستی دیده می شود که مشخصات کتابهای انتشار یافته توسط ناشر کتاب را در بردارد. این فهرست که به فهرست ناشر مشهور است، از نظر فهرستنویسی اهمیت ندارد.
فصل دوم : فهرستنویسی: کلیات
     فهرستنویسی یعنی ثبت مشخصات کتابشناختی کتابها برای تهیه فهرست از آنها. به بیان دیگر ، فهرستنویسی به مجموعه مراحلی گفته می شود که ، طبق روش خاصی، مشخصات کتابها را جهت تهیه فهرست و استفاده، چه به صورت کتابی ، چه در برگه دان، و چه در فهرستهای رایانه ای ثبت می کند.
تاریخچه فهرستنویسی :
    تاریخچه تدوین اولین فهرستها به زمانهای خیلی دور بر می گردد، زمانی که برای متون و نوشته های عموما مذهبی، فهرستهایی به صورت سیاهه تهیه می شد. در گذشته نوشتن مشخصات کتابشناختی کتابها و رسالات را که به منظور خاصی انجام می گرفت، فهرستنگاری یا فهرست برداری می نامیدند.
فهرستنویسی به مفهوم کهن آن در ایران و برخی کشورهای شرقی و اسلامی نیز سابقه دراز دارد. فهرست ابن ندیم یکی از نخستین فهرستهای موضوعی و در خور توجه است که نشانگر کیفیت فهرستنگاری و اهمیت آن در کشورهای اسلامی است.

قواعد اولیه
    فهرستنویسی به مفهوم نوین در قرون اخیر، از قرن پانزدهم به این سو، ابداع و گسترش یافته و پیوسته به سبب افزایش کتابها و افزایش نیاز رو به تکامل گذارده است.
    قرن هفدهم شاهد پیشرفتهای بیشتری در مورد ابداع قواعد فهرستنگاری بود. افراد چون جان دیوری در نیمه قرن هفدهم و فردریک روستگارد دانماری در قرن هجدهم در این زمینه مشهورند.
    در انگلستان ، اولین فهرست چاپی موزه بریتانیا درسال 1387 تهیه شده است.
    سر آنتونی پانیتسی کتابدار موزه بریتانیا در سال 1841 قواعدی معروف به 91 قاعده برای تهیه فهرستی کتابی منتشر ساخت. این قواعد که نشانگر سیاهه موجودی و وسیله ای برای بازیابی کتاب بود، اولین قواعد مدون به شمار رفته و در تدوین قواعد بعدی موثر بود.
    در ایالات متحده آمریکا پیشرفت سریع کتابخانه کنگره و افزایش شگرف مجموعه آن، همچنین گسترش و تقویت انواع دیگر کتابخانه ها ، تاثیر مهمی در تکامل فهرستنویسی و تدوین قواعد مربوط به آن داشت.
قواعد کاتر (1876)
    در سال 1876 چارلز امی کاتر قواعدی برای فهرست فرهنگی (واژه نامه ای ) تهیه کرد. این قواعد که شامل 369 قاعده در باب فهرستنویسی توصیفی، سرعنوانهای موضوعی و برگه آرایی بود،  اساس فهرست فرهنگی شد که در تمام کتابخانه های عمومی آمریکا به کار می رفت. در قواعد کاتر ، هدفهای فهرست عبارتند بودند از :
    الف) قادر ساختن فرد به بازیابی کتابی که یکی از مشخصات زیر در مورد آن معلوم باشد:
1-   پدیدآورنده
2-   عنوان
3-   موضوع
    ب ) نشان دادن آنچه که کتابخانه در اختیار دارد ، از طریق:
4-   پدیدآورنده مشخص
5-   موضوع مشخص
6-   شکل مشخصی از نوشته
    ج) کمک به انتخاب کتاب، از نظر
7- ویرایش آن (جنبه های کتابشناختی)
8-   ویژگی آن (ادبی یا موضوعی)
قواعد فهرستنویسی توصیفی کتابخانه کنگره (1949)
    به دلیل نقشی که کتابخانه کنگره به عنوان کتابخانه راهبر و پیشرو در ایالات متحده ایفا می کرد، استفاده از فهرست های چاپی آن توسط کتابخانه ها افزایش یافت. ویرایش مقدماتی این اثر در سال 1947 و ویرایش نهایی آن در سال 1949 منتشر شد، این قواعد تنها شامل فهرست توصیفی می شود.


کنفرانس پاریس
    در سال 1961 کنفرانس بین المللی در مورد اصول فهرستنویسی در پاریس برگزار شد که در پایان این کنفرانس بیانیه ای منتشر شد که به "بیانیه پاریس" یا "اصول پاریس" مشهور شد. بیانیه پاریس قدم بزرگی در راه توافقهای بین المللی در زمینه فهرستنویسی توصیفی محسوب می شود.
    تقریبا بیشتر قواعد فهرستنویسی کنونی در کشورهای کنونی بر اساس اصول پاریس تدوین شده و گسترش یافته است.
قواعد فهرستنویسی انگلو – امریکن (1967)
    در سال 1967 قواعد فهرستنویسی انگلو – امریکن انتشار یافت و واکنشهای مختلفی را برانگیخت. نظم منطقی و تاکید روی نقش نویسنده (پدیدآورنده) از امتیازات آن محسوب می شد.
استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی (1974)
International Standard Bibliographic Description= ISBD
    پس از کنفرانس پاریس قدم بعدی در باب توافقهای بین المللی در گردهمایی بین المللی کارشناسان فهرستنویسی در کپنهاگ در سال 1969 برداشته شد و حاصل کار در سال 1971 تحت عنوان "استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی (برای آثار تک نگاشتی)" منتشر شد.
    هدف های این شکل از توصیف کتابشناختی عبارت بودند از :
    1- پیشینه هایی که در یک کشور یا توسط استفاده کنندگان یک زبان تهیه می شود به سادگی در دیگر کشورها و توسط استفاده کنندگان هر زبانی قابل فهم باشد.
    2- پیشینه های تهیه شده در هر کشور را بتوان در انواع مختلف بایگانی ها (فهرستها) یا سیاهه هایی که دربردارنده پیشینه هایی از دیگر کشورهاست، گنجاند.
    3- پیشینه هایی را به شکل نوشته یا چاپی اند، بتوان با حداقل ویرایش به شکل ماشین خوان تبدیل کرد.
برای نیل به هدفهای بالا دفتر کنترل کتابشناختی جهان(Universal Bibliographic Control Office = UBC ) طرحی داد که مشتمل بر استفاده از یک سلسله نشانه های مخصوص برای مشخص کردن نوع اطلاعات کتابشناختی در فهرست توصیفی بود.
قواعد فهرستنویسی انگلو- امریکن ، ویرایش دوم (1978)
    اشکالات عمده ای که در ویرایش اول قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن (1967) وجود داشت، موجب اصلاحات و تغییراتی در آن شد.
    ویرایش دوم قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن (AACR2) شامل دو بخش کلی است. بخش اول دربردارنده قواعد توصیف انواع مواد کتابخانه ای (اعم از موادکتابی و غیرکتابی) و بخش دوم شامل قواعد مربوط به تعیین سرعنوانها (سرشناسه ها)، عنوانهای قراردادی و ارجاعات است.
قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن، ویرایش دوم (AACR2R) (1988)
    از آنجا که هنگام فهرستنویسی ، موارد خاصی پیش می آید که قواعد انگلو-امریکن ممکن است نتواند پاسخ صریحی برای آنها داشته باشد، کتابخانه کنگره نشریه ای با عنوان تفسیر قواعد منتشر می کند که به LCRI مشهور است و در واقع مکمل قواعد انگلو-امریکن به حساب می آید.
    به طور کلی در تاریخچه فهرستنویسی نوین، قواعد اولیه نشان دهنده کوششهایی فردی و قواعد بعدی نشان دهنده تلاش ها، همکاری ها و همفکری های گروهی و بین المللی است.
هدف های فهرستنویسی و کارکردهای فهرست کتابخانه
    هدف عمده و اساسی فهرستنویسی، سازمان دادن به مجموعه مواد و منابع کتابخانه است تا از آن راه بتوان کتابهای مورد نیاز را از میان مجموعه موجود سریع تر و ساده تر بازیابی کرد.
    به صورت دقیق تر، هدف فهرستنویسی، تهیه شناسنامه برای مجموعه منابع کتابخانه (اعم از کتاب و دیگر شکل های منابع) است، به شکلی که جزئی ترین مشخصات کتابشناختی که مورد نیاز مراجعه کننده است و موجب شناسایی بهتر و کاملتر اثر می شود، در نظر گرفته شود.
کارکردهای فهرست
    بر اساس مطالعه ایفلا، کارکردهای عمده فهرست عبارت است از:
1-   یافتن آثار، از جمله یافتن نمود مشخصی از یک اثر(to Find)
2-   شناسایی آثار، نمودها و شکلهای مختلف آثار (to Identify)
3-   انتخاب یک اثر و نمودهای آن (to Select)
4-   دسترسی به آثار (to Obtain)
برنامه و خط مشی فهرستنویسی
    فهرستنویسی مجموعه کتابها و مواد دیگر، بدون در نظر گرفتن نوع کتابخانه و ویژگی های مراجعان، آنچنان سودمند نخواهد بود. از این رو، هنگام فهرستنویسی مجموعه کتابخانه، باید ملاحظاتی را مورد توجه قرار داد و با توجه به آنها دست به فهرستنویسی زد. به طور کلی ملاحضات اساسی در فهرستنویسی و انتخاب خط مشی آن عبارتند از:

1- نوع کتابخانه
سطح کار فهرستنویسی، نوع اطلاعات کتابشناختی مندرج در پیشینه ها، نحوه موضوع دادن و نیز رده بندی کتابها بستگی به نوع کتابخانه دارد. برای مثال، کتابی که در یک کتابخانه تخصصی یا دانشگاهی فهرستنویسی می شود، با همان کتاب که در کتابخانه عمومی باید فهرستنویسی شود از جنبه های مختلف متفاوت است.
2-نظام کتابخانه
فهرستنویسی کتابها از نظر نظام کتابخانه نیز می تواند متفاوت باشد. اگر کتابخانه ای به روش مخزن بسته(قفسه بسته) اداره می شود ، اطلاعات کتابشناختی مندرج در پیشینه ها باید مفصلتر و همراه جزئیات بیشتر باشد. اما اگر کتابخانه به روش مخزن باز اداره می شود، در آن صورت فهرست و اطلاعات مندرج در پیشینه ها می تواند وظیفه راهنمایی کلی مراجعان را داشته و آنها را به قفسه های مربوط ارجاع دهد.
3- امکانات موجود
بدیهی است امکاناتی از قبیل تعداد فهرستنویسان موجود و سطح مهارت و تجریه آنها، میزان بودجه کتابخانه و در اختیار داشتن سخت افزار و نرم افزار لازم، تاثیر زیادی بر برنامه ریزی کتابخانه برای انجام امور فهرستنویسی دارد.
منابع و ابزار فهرستنویسی
    برای انجام کامل و صحیح فهرستنویسی ، به منابع و ابزار گوناگونی که هر کدام در مرحله یا مراحلی از کار مورد مراجعه و استفاده قرار می گیرند، نیاز می رود. انواع منابع مورد نیاز در بخش فهرستنویسی عبارتنداز:
1- صورت کتابهای فهرست شد و فهرستگان ها
بخشی فهرستنویسی باید مجموعه نسبتا کاملی از اینگونه منابع (فارسی و غیرفارسی) را که با عنوانهای گوناگون و فاصله انتشار متفاوت نشر می یابند، گردآوری کند.
2-کتابشناسی ها و فهرست ها
مهمترین کتابشناسی فارسی موجود که تهیه آن برای هر کتابخانه و به ویژه بخش فهرستنویسی ضروری می باشد، کتابشناسی ملی ایران است. از دیگر کتابشناسیهای معتبر می توان از فهرست کتابهای چاپی فارسی خانبابا مشار، کتابشناسی موضوعی ایران اثر حسین بنی آدم، کتابشناسی دهساله ایرج افشار نام برد.
3-   فهرست های سرعنوان های موضوعی
در بخش فهرستنویسی وجود سرعنوانهای موضوعی فارسی، سرعنوانهای موضوعی کنگره یا سرعنوانهای موضوعی سیرز بسته به نیاز کتابخانه لازم است.
4- فهرست های مستند اسامی مشاهیر، مولفان و سازمان ها
از این منابع برای انتخاب و نوشتن شکل صحیح نامها استفاده می شود.
5- طرح های رده بندی
هر کتابخانه، بسته به نیاز، یکی از طرحهای رده بندی معمول را انتخاب و منابع لازم را گردآوری می کند. طرح های رده بندی کنگره، رده بندی دهدهی دیوئی، ترجمه این رده بندی و گسترش های فارسی آن و یار طرح های دیگر باید تهیه و در اختیار فهرستنویسان قرارد داده شود.
6- جدول های نشانه مولف
از این منابع برای ایجاد تمایز در شمازه راهنمای کتاب میان نویسندگان آثار مشابه استفاده می شود. نشانه مولف فارسی (جدول سه رقمی) و راهنمای اصول کاتر – سن برن درباره نشانه مولف از جمله این منابع هستند.
7- سایر منابع
افزون بر منابع بالا، لازم است به منابع دیگری چون انواع کتابشناسی موضوعی، دائره المعارف ها، واژه نامه ها، سرگذشت نامه ها و جز آن دسترسی داشت.
مسائل و مشکلات فهرستنویسی در ایران
    در ایران فهرستنویسی به شیوه نوین و استفاده از قواعد بین المللی و مدون، سابقه ای حدود چهار دهه دارد. تعدادی از کتابخانه ها هنوز از روش های سنتی فهرستنگاری استفاده می کنند و از سوی دیگر، تعداد کتابخانه ها رو به افزایش گذاشته، تعداد اندکی فهرستنویسان متخصص و آموزش دیده نمی توانند پاسخگوی حجم فزاینده کار باشند. کتابشناسی ملی ایران از نظر تاریخ دسترسی پذیری نسبت به کتابهای خریداری شده، معمولا تا اندازه ای عقب تر هستند وبدیهی است نمی توان تا هنگام انتشار و دریافت آنها ، فهرستنویسی کتاب ها را به تاخیر انداخت.
    از نظر فهرستنویسی پیش از انتشار بسیار زیادی از کتاب ها فاقد برگه فهرستنویسی پیش از انتشار در پشت صفحه عنوان هستند.
    در ایران هنوز شبکه کتابشناختی وجود ندارد تا از آن طریق هر کتابخانه هم پیشینه کتابهای فهرست شده خود را وارد شبکه کند و هم از اطلاعات کتابشناختی موجود در آن برای فهرستنویسی مجموعه خود استفاده کند.
    افزون بر موارد بالا ، کتابهای چاپی فارسی از نظر قواعد و ضوابط چاپ و ثبت اطلاعات کتابشناسی در صفحه عنوان و پشت آن دارای نقایص بسیارند و از این رو عدم وجود اطلاعات کافی و صحیح از کتابها موجب مشکلات زیادی برای فهرستنویسان می شود.
فصل سوم: فهرستنویسی توصیفی
مبنای توصیف
    هنگام توصیف، توجه به ارتباط آثار با یکدیگر و نشان دادن رابطه هر اثر وابسته با اثر اولیه برای جستجوگران بسیار اهمیت دارد و هنگام فهرستنویسی و توصیف اثر به ویژه تعیین شناسه ها باید به آن توجه داشت.
قواعد کلی توصیف
    مشخصات هر کتاب، طیق روال ویژه و به ترتیب معین روی فهرستبرگه نوشته می شود تا همواره یکدستی و هماهنگی در پیشینه ها حفظ شود.
استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی ISBD
    روش کار این استاندارد مبتنی بر استفاده از نشانه ها و علایمی است که باید پیش از هر جزء اطلاعات کتابشناختی گذاشته شود تا بدین طریق مشخص شود که هر جزء از اطلاعات کتابشناختی، صرف نظر از زبان و خط مربوط به چیست و چه مفهومی دارد. بنابراین هر نشانه در این استاندارد مبین مفهوم اطلاعات کتابشناختی بعد از خود است.
     توصیه دفتر کنترل کتابشناختی جهانی آن است که کتابخانه ملی یا مرکز ملی فهرستنویسی در هر کشور که یکی از وظایف آن مسئولیت تبادل اطلاعات کتابشناختی با دیگر کشورهاست، عهده دار انجام این طرح باشد.
شیوه فهرستنویسی توصیفی
    اکنون بر مبنای استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی چگونگی ثبت اطلاعات در پیشینه کتابشناختی به ترتیبی که باید انجام گیرد، شرح داده می شد. برگه ای که به این شکل تهیه می شود، برگه دستنویس مادر یا پایه نام دارد.
    در فهرستنویسی رایانه ای، اطلاعات کتابشناختی به ترتیب در فیلدهای خاصی وارد شده تا تشکیل یک رکورد را بدهد.
ترتیب توصیف
    اطلاعات کتابشناختی که باید در توصیف اثر آورده شود، به ترتیب خاص و بر اساس ناحیه های زیر در پیشینه ذکر می شود:
·       عنوان و شرح پدیدآور
·       ویرایش
·       جزئیات ویژه(یا نوع انتشار) اثر
·       وضعیت نشر، توزیع و جز آن
·       توصیف مادی و ظاهری
·       فروست ها
·       یادداشت ها
·       شماره استاندارد و شرایط دسترس پذیری (تهیه)

پدیدآورنده
عنوان: سایر اطلاعات عنوان /تکرار نام پدیدآورنده؛
پدیدآورندگان دگر . – ویرایش . – محل نشر: ناشر، تاریخ نشر.
تعداد صفحات یا جلدها: مشخصات ظاهری دیگر . – (فروست)
یادداشتها.
1.        سرعنوان موضوعی . 2 . سرعنوان موضوعی دیگر . الف. شناسه افزوده . ب. شناسه افزوده دیگر
        هر یک از این نواحی، خود به جزئیات دیگری تقسیم می شودو ترتیب نوشتن آنها روال مشخصی دارد.





§        نام پدیدآورنده اصلی
     به طور معمول، نخستین جزئی که روی برگه درج می شود ، نام پدیدآورنده اصلی (مولف) است. برای این کار ، ابتدا نام خانوادگی و بعد از نشانه کاما (،) نام کوچک پدیدآورنده را بنویسید. پس از نام کوچک، نشانه کاما ، بعد تاریخ تولد و پس از نشانه خط ویژه ( - ) تاریخ وفات و در پایان نشانه نقطه ( . ) بگذارید.
    مثال: شریعتی، علی، 1312 – 1356 .
    در مورد نویسندگان خارجی ، نام لاتین آنها را نیز به همان روش در مقابل نام فارسی بنویسید.
§        ناحیه عنوان و شرح پدیدآور
الف. نام یا عنوان اثر
1-   عنوان را دقیقا بر اساس آنچه که در صفحه عنوان آمده است، به دست دهید.
2-   اگر در صفحه عنوان اثر، عنوان فرعی باشد، آن را به همان شکل ، پس از نشانه دو نقطه ( : ) بنویسید.
3-   اگر کتابی دارای دو عنوان باشد و میان آنها کلمه ( یا ) آمده باشد، آنها را به همان شکلی که در صفحه عنوان دیده می شود ، نوشته و قبل و بعد از کلمه (یا) ، کاما ( ، ) بگذارید.
4-   اگر در صفحه عنوان اثری، عنوان به زبان یا خط دیگری آمده باشد، ابتدا عنوان فارسی و پس از نشانه مساوی ( = ) عنوان به زبان یا خط دیگر را بنویسید.
5-   اگر عنوان اثری طولانی باشد، بخشی از انتهای آن را خذف کنید و به جای آن سه نقطه (...) به معنی عمل حذف بگذارید.
6-   اگر عنوان اثری به خودی خود روشن نبوده ویا نیازمند توضیح باشد، عبارتی کوتاه در داخل دو هلال ( ) ، به آن بیفزایید.
7-   اگر عنوان اثری با کلماتی چون کتاب، رساله، نامه و جز آن آغاز شده باشد، در صورتی که وجود آن حائز اهمیت نباشد، آن را حذف کنیدو به جای آن نشانه سه نقطه (...) بگذارید.
ب. شرح پدیدآور یا تکرار نام مولف
پس از عنوان و سایر اطلاعات مربوط به آن، نشانه خط مایل یا ممیز (/) بگذارید و نام پدیدآورنده (یا پدیدآورندگان) را به همان شکلی که در صفحه عنوان اثر آمده است، بنویسید. اگر اثری دارای سه پدیدآورنده باشد، نام آنها را نیز به همان شکلی که در صفحه عنوان آمده است، بنویسید و برای آنها در قسمت پی نوشت پایین برگه،شناسه افزوده در نظر بگیرید.
میان افرادی که دارای وظیفه یا سمت مشابه هستند، کاما (،) و میان نام آنهایی که دارای وظیفه یا سمت متفاوت هستند، نقطه کاما (؛)بگذارید.
§        ناحیه ویرایش
    برای نوشتن اطلاعات مربوط به ویرایش ، ابتدا نقطه خط ( . - ) بگذارید و بعد ویرایش را بنویسید.
§        ناحیه وضعیت نشر و توزیع
پس از ناحیه ویرایش، اطلاعات مربوط به وضعیت نشر(محل نشر، ناشر، تاریخ انتشار) را بنویسید. پیش از این ناحیه نشانه نقطه خط ( . - ) بگذارید. با استفاده از اطلاعات صفحه عنوان و پشت آن ، ابتدا محل نشر و پس از نشانه دو نقطه ( : ) نام ناشر و پس از نشانه کاما ( ، ) تاریخ انتشار را بنویسید.
1- محل نشر
نام محل نشر ار به همان صورت که در صفحه عنوان یا پشت آن آمده است، یادداشت کنید. و اگر محل نشر اثری نامعلوم باشدو از هیچ منبعی نتوان آن را به دست آورد، به جای آن داخل دو قلاب [] کلمه "بی جا " را بنویسید.
2-ناشر
نام ناشر اثر را بعد از محل نشر و افزودن نشانه دو نقطه ( : ) بنویسید و اگر ناشر اثری نامعلوم باشد، به جای آن داخل دو قلاب [] کلمه "بی نا " را بنویسید.
اگر اثری همزمان دارای دو ناشر باشد، نام هر دو را بنویسید و میان آن نشانه نقطه کاما (؛)بگذارید


.
3- تاریخ نشر
پس از نام ناشر، نشانه کاما (،) بگذارید و تاریخ انتشار را که در صفحه عنوان یا پشت آن آمده است، بنویسید. اگر تاریخ انتشار مشخص نباشد، به جای آن داخل دو قلاب [] کلمه "بی تا " را بنویسید.
§        ناحیه توصیف مادی (مشخصات ظاهری و فیزیکی یا دیسه نما )
پس از مشخصات مربوط به وضعیت نشر، مشخصات ظاهری اثر را در سطر بعد بنویسید. مشخصات ظاهری یا توصیف مادی شامل اطلاعات مربوط به تعداد صفحه ها، جلدها، قطع، نوع و چگونگی تصویرها، جدولها ، نمودارها، نقشه ها و جز آن و همچنین فروست است.
1- صفحه شمار
    تعداد صفحه های آثار تک جلدی را به طور کامل نوشته و به دنبال آن نشانه "ص." بگذارید.
اگر اثری در بیش از یکه جلد منتشر شده باشد یا قرار باشد انتشار یابد، تعداد جلدها را بنویسید.
2-قطع
در صورتی که نوشتن قطع کتاب از نظر کتابخانه حائز اهمیت باشد، اندازه آن را به سانتی متر بنویسید.
3- تصویرها
اگر اثری دارای تصویر باشد، آن را با کلمه مصور نشان دهید.
4- عکس
اگر اثری دارای عکس باشد، آن را با کلمه عکس مشخص کنید.
5- نقشه ها
اگر اثری دارای تعدادی نقشه باشد، این نکته را با نوشتن کلمه نقشه مشخص کنید.

6- جدولها
اگر اثری دارای تعدادی جدول باشد، این نکته را با نوشته کلمه جدول نشان دهید.
7- نمودارها
اثری را که شامل هر نوع نمودار است، با نوشتن کلمه نمودار توصیف کنید.
8- نمونه
اثری را که شامل هر نوع نمونه مثل نمونه یا گراور از دستخط یا نسخه های خطی و جز آن است، با نوشتن کلمه نمونه توصیف کنید.
§        ناحیه فروست یا سلسه انتشارات
اگر اثری بجز عنوان کامل، دارای عنوان عمومی باشد که بر تعداد یا مجموعه ای از آثار مشابه اطلاق شود، این عنوان عمومی را که فروست نام دارد، پس از مشخصات ظاهری ، داخل دو هلال () بنویسید. پیش از فروست ، نشانه نقطه خط ( . - ) بگذارید و آنگاه عنوان مجموعه یا فروست را داخل دو هلال ( ) بنویسید. اگر فروست دارای شماره انتشاراتی مربوط به خود باشد، آن شماره را پس از نشانه نقطه کاما (؛) بنویسید.

§        ناحیه یادداشت ها
یادداشتها عبارت های کوتاهی هستند که به طور معمول نمی توان آنها را در ناحیه قبلی ذکر کرد. هدف از تهیه و نوشتن یادداشت، دادن اطلاعات بیشتر به خواننده و کمک به او در شناخت بهتر کتاب و در نهایت بهره گیری موثرتر از آن کتاب است.
فصل چهارم: فهرستنویسی موضوعی
    مرحله ای از فرایند فهرستنویسی که مربوط به تعیین موضوع برای کتاب ها بوده است واز این رو شامل رده بندی و تعیین سرعنوانهای موضوعی نیز می شود. آن قسمت از فهرستنویسی که کاری با فهرستنویسی توصیفی ندارد. بلکه موضوع کتاب را تعیین می کند.
    به طور کل، هدف از فهرستنویسی موضوعی نشان دادن محتوا و موضوع مجموعه کتابها و آثار موجود در یک کتابخانه از طریق فهرست موضوعی است.
    هنگام موضوع دادن به کتاب، لازم است دو نکته را مورد توجه قرار داد. نخست آنکه موضوع و محتوای کتاب چیست و دیگر آنکه موضوع یا موضوعهای مورد نظر را به چث صورت و با چه کلمه یا عبارتهایی می توان به خوانندگان و مراجعه کنندگان نشان داد تا آنها به آسانی و با سرعت کتاب یا کتابهای مربوط به موضوع مورد نظر را از فهرست موضوعی بازیابی کنند.
چگونگی تحلیل موضوعی کتاب ها
     برای پی بردن به موضوع کتاب و تحلیل محتوای آن، می توان به روش زیر عمل کرد:
مرحله اول
    در این مرحله ابتدا باید به تعیین موضوع اثر پرداخت.در بیشتر موارد عنوان کتاب می تواند بیانگر محتوای آن باشد. با این حال، هرگز برای تعیین موضوع اثری نباید به عنوان آن اکتفا کرد. بنابراین فهرستنویس می باید کنکاش بیشتری در باب موضوع اثر بنماید.لازم است موارد دیگری چون فهرست مندرجات و رئوس مطالب، پیشگفتار، مقدمه و یا حتی خلاصه اثر بررسی شود. در برخی آثار می توان خلاصه و یا معرفی کوتاهی راجع به اثر در پشت جلد آن یافت.
    همچنین فهرستنویس می تواند با مراجعه به منابعی غیر از خود کتاب، مثلا کتابشناسی ها و فهرست مختلف، بخش معرفی و نقد کتابها در برخی نشریات ادواری نیز مراجعه کند . در برخی موارد هم چنانچه به متخصصان موضوعی، از جمله استادان دانشگاه دسترسی باشد، نظرخواهی از آنها مفید خواهدبود.
مرجله دوم
    قدم بعدی آن است که موضوع دقیق و اخص آن را تعیین کرد . توجه به جنبه های اخص موضوع کتاب در تعیین سرعنوانهای موضوعی مربوط بسیار اهمیت دارد. مرحله سوم
    در مرحله آخر باید موضوع های مشخص شده را در قالب اصطلاح ها و واژه های پذیرفته شده، یعنی سرعنوان های موضوعی انتخاب کرد. به عبارت دیگر، هر کتابخانه باید بر اساس یکی از سرعنوان های موضوعی (مثل کنگره، سیرز، کتابخانه ملی ایران، اصطلاح های بیانگر محتوای کتاب را برگزیند.
تعریف سر عنوان موضوعی
    واژه یا گروهی از واژه های نشان دهنده یک موضوع که تحت آن، تمام مواد و آثار مربوط به آن موضوع در فهرست یا کتابشناسی وارد شود و یا در پرونده ای مرتب گرددو تنظیم و ترتیب آن بر حسب حروف الفبا است.
    کتابدار نمی تواند به دلخواه هر واژه یا عبارتی را که به نظرش می رسد، به منزله سرعنوان های موضوعی انتخاب کند و به کار برد. اصل هماهنگی و وحدت که یکی از هدفهای عمده فهرستنویسی موضوعی است، تحقق نخواهد یافت و مراجعه کنندگان هنگام استفاده از فهرست و بازیابی موضوعهای مورد نظر دچار سردرگمی خواهند شد. از این رو برای انتخاب و تعیین سرعنوانهای موضوعی مناسب، باید به فهرست های آماده که جهت این امر تهیه و تدوین شده و به فهرست سرعنوان های موضوعی مشهورند، مراجعه کرد.
    اکنون از میان سرعنوان های موضوعی موجود، سرعنوان های موضوعی کتابخانه کنگره آمریکا، فهرست سرعنوان های موضوعی سیرز و سرعنوان های موضوعی فارسی معرفی می شوند.




فهرست سرعنوان های موضوعی کنگره
Library of Congress Subject Heading = LCSH
    این فهرست شامل سرعنوان هایی است که از سال 1898 تا کنون توسط فهرستنویسان بخش فهرستنویسی کتابخانه کنگره آمریکا به کتاب های آن کتابخانه داده شده به تدریج با انتشار کتاب های جدید، برتعداد و حجم آنها افزوده شده است.
    این منبع در سالهای اخیر به شکل الکترونیکی و بر روی دیسک فشرده تهیه شده است که قابلیت های بیشتری نسبت به شکل چاپی آن دارد. در دسترسی مستقیم به فهرست سرعنوانهای موضوعی کنگره از طریق اینترنت برای مشترکان آن امکانپذیر است.
ساختار و شیوه تنظیم
     در این فهرست الفبایی، سرعنوانهای اصلی و پذیرفته شده با حروف پر رنگ تر چاپ شده اند. در ذیل برخی سرعنوانها، توضیحات مختصری با عبارت یادداشت دامنه تهیه شده که زمینه و کاربرد آنها را روشنتر می سازد. هنگام استفاده از یک سرعنوان ، مطالعه یادداشت دامنه آن الزامی است.
نظام ارجاعها در سرعنوانهای کنگره
    نظام ارجاع ها بدین منظور در سرعنوانهای موضوعی در نظر گرفته شده است که ارتباط میان سرعنوانها را مشخص سازد.
ارجاعها
1- ارجاع UF  (Used for = به کار رفته برای)
در مقابل این نشانه، موضوعهایی می آیندد که اصطلاحهای مشابه، مترادف و یا با املای متفاوت را نشان می دهند و در واقع اصطلاحهای ارجاعی نسبت به سرعنوان پذیرفته شده به حساب می آیند.


2-ارجاع BT (Broader Term = اصطلاح عام تر)
در مقابل این نشانه، سرعنوانهایی می آیند که از نظر سلسله مراتب نسبت به موضوع مورد نظر عام تر بوده و در واقع موضوعهای هم خانواده اما کلی تر را نشان می دهد.
3- ارجاع RT (Related Term = اصطلاح مرتبط؛ همطراز)
در مقابل این نشانه، سرعنوانهایی می آیند که با سرعنوان مورد نظر ارتباط سلسله مراتبی نداشته، بلکه نسبت به آن هم ارزش و همطراز شمرده می شوند.
4- ارجاع SA (See also = نیز نگاه کنید به )
در مقابل این نشانه، یادداشتی می آید که به خواننده کمک می کند تا برای بازیابی کتابهای بیشتری که مرتبط با موضوع مورد نظر هستند، تقسیمات فرعی خاصی را که به دنبال برخی از موضوعها آمده است، مورد توجه قرار دهد و در فهرست موضوعی جستجو کند.
5-   ارجاع NT ( Narrower Term = اصطلاح خاص تر )
در مقابل این نشانه ، سرعنوانهایی می آید که از نظر تبادل سلسله مراتبی در سطحی خاص تر و جزئی تر قرار دارند و نسبت به سرعنوان مورد نظر هم خانواده اند.
انواع سرعنوان های موضوعی از نظر شکل
    به طور کلی شکلهای مختلف سرعنوانها عبارتند از :
1-   سرعنوانهای تک واژه ای
2-   سرعنوانهای دوواژه ای با اسم و صفت
3-   سرعنوانهای عبارتی
4-   سرعنوانهای مقلوب یا اسم و صفت معکوس
5-   سرعنوان با واژه توضیحگر
6-   تقسیمات فرعی
فهرست سرعنوانهای موضوعی سیرز  (Sears List of Subject Headings)      
    این فهرست را "مینی ارل سیرز" در پاسخ به نیاز کتابخانه های کوچکتر تهیه کرد. نخستین ویرایش آن در سال 1923 با عنوان فهرست سرعنوان های موضوعی برای کتابخانه های کوچک انتشار یافت. سیرز به زودی به اهمیت وحدت و هماهنگی در این سرعنوانها پی برد و اساس آن را بر فهرست سرعنوان های موضوعی کنگره پی نهاد.
ساختار و شیوه تنظیم
    فهرست سرعنوان های موضوعی سیرز برمبانی فهرست سرعنوان های موضوعی کنگره تهیه و تنظیم یافته است.
ارجاعات
1- ارجاع X  (رجوع از )
که نشانگر موضوعهای مترادف یا مشابه است که با حروف نازکتر مشخص شده اند.
2-ارجاع XX (نیز رجوع از)
این مورد نشانگر سرعنوانهایی است که نسبت به سرعنوان مورد نظر اعم و کلی ترند.
انواع سرعنوان ها
همچون سرعنوان های موضوعی کنگره، در فهرست سیرز نیز انواع سرعنوان ها عبارتند از:
1-   سرعنوان های تک واژه یا کلمه ای واحد
2-   سرعنوان های دوواژه ای یا مرکب از اسم و صفت
3-   سرعنوان های عبارتی
4-   سرعنوان های مقلوب یا مرکب از اسم و صفت معکوس
5-   سرعنوان های با واژه توضیحگر یا مرکب از اسم و واژه تفسیر کننده
فهرست سرعنوان های موضوعی فارسی
    از آن هنگام که مرکز خدمات کتابداری در سال 1347 آغاز به فعالیت کرد و فهرستنویسی کتاب های فارسی برای اولین بار به صورت اصولی در ایران آغاز گشت، نیاز به داشتن فهرستی از سرعنوانهای موضوعی بیش از پیش احساس شد. مبنای کار بر اصول سرعنوانهای کنگره نهاده شد و به تدریج که کتابهای ارسالی به مرکز خدمات کتابداری فهرستنویسی می شد، سرعنوانهای فارسی مناسب برای آنها انتخاب می گشت. سرانجام پس از حدود 15 سال کار در این زمینه و بعد از ادغام مرکز خدمات کتابداری در کتابخانه ملی ایران (1362) ، تصمیم به تدوین و انتشار سرعنوانهای موضوعی فارسی گرفته شد که این امر پس از غلبه بر مشکلات چند در سال 1362  میسر گشت و ویرایش نخست سرعنوانهای موضوعی فارسی از سوی کتابخانه ملی ایران انتشار یافت و در دسترس کتابداران ایرانی قرار گرفت و بدین ترتیب یکی از مشکلات بزرگ فهرستنویسی کتابهای فارسی یعنی در اختیار نداشتن منبعی معتبر برای موضوع دادن به کتابهای فارسی رفع شد.
ساختار و شیوه تنظیم
    سرعنوان های موضوعی فارسی بر مبنای اصولی مشابه اصول سرعنوان های موضوعی کنگره تهیه شده است.
ارجاع ها
الف . ارجاع " X " ( رجوع از)
    که نشانگر سرعنوانهای مشابه و مترادف است.
ب. ارجاع " ن ن " (نیز نگاه کنید به )
    در فهرست سرعنوانهای موضوعی فارسی، سرعنوانهای اخص در زیر سرعنوانهای مورد نظر با نشانه " ن ن " مشخص شده اند.
ج. ارجاع " xx " (نیز رجوع از )
    در ذیل برخی سرعنوانها ، ارجاعهایی آمده اند که با نشانه "xx" مشخص شده است . این ارجاعها نسبت به سرعنوان مورد نظر اعم و کلی ترند.
د. ارجاع " م . " (سرعنوان های مرتبط)
    این ارجاع نسبت به سرعنوان بالای خود هم طراز و یا از نظر موضوعی هم ارزش می باشد. این سرعنوان ها، سرعنوان مرتبط نامیده می شوند.
انواع سرعنوان ها از نظر شکل
    در سرعنوان های موضوعی فارسی نیز انواع سرعنوان ها از نظر شکل عبارتند از :
1-   سرعنوان های تک واژه یا ساده (مفرد و جمع)
2-   سرعنوان دارای واژه توضیحگر
3-   سرعنوان تشکیل شده از اسم و صفت
4-   سرعنوان مقلوب یا معکوس
5-   سرعنوان عبارتی
6-   سرعنوان مرکب
فصل پنجم: تعیین و انتخاب سرعنوان نام برای مشاهیر و مولفان (اشخاص حقیقی )
    هنگام فهرستنویسی ، با اسامی بسیاری سرو کار داریم که یا لازم است به منزله پدیدآورنده (سرشناسه و شناسه های افزوده) از آنها نام برده شود، یا آن که احتمال دارد کتاب در دست فهرستنویسی درباره آنها تالیف شده و باید نام آنها به منزله موضوع کتاب(شناسه موضوعی) در فهرست برگه ثبت شود. از آنجا که در برخی موارد نام اشخاص به شکل های گوناگون در آثار آنها یا دیگر منابع ثبت می شود، لازم است همواره شکلی ثابت و یکنواخت از نام آنها را انتخاب و به کار برد و از دیگر شکل های نام به شکل پذیرفته شده آن ارجاع داد.
    در تاریخچه فهرست نویسی، یکدست کردن نام پدیدآورندگان یکی از نخستین اصولی بود که در فهرستنویسی مورد توجه کتابداران قرار گرفت.
قواعد کلی تعیین نام مستند
    اسامی اشخاص از نظر ملیت و زبان، قدیمی یا جدید بودن و شکل استعمال آنها اغلب ثابت و یکنواخت نیست. به این منظور ، در فهرستنویسی و هنگام نوشتن سرشناسه و شناسه های افزوده یا هنگامی که نام اشخاص به منزله موضوع قرار می گیرد، به قواعدی نیازمندیم که همواره نام اشخاص را با توجه به ضوابطی به شکل یکنواخت و ثابت انتخاب کرده و از دیگر شکلهای موجود به نام انتخاب شده یا به اصطلاح نام مستند، ارجع دهد. "فهرست مستند اسامی مشاهیر و مولفان" یکی از عمده ترین و معتبرترین منابعی است که در مقدمه آن قواعد و ضوابط تعیین نام مستند اشخاص آمده است. این فهرست که هرچند گاه پیوستهایی نیز به آن افزوده می شود، شامل سیاهه الفبایی نامهای اشخاص است که در یکی از شکلهای گوناگون نام اشخاص به منزله نام مستند انتخاب شده و با حروف پر رنگتر مشخص شده و از دیگر شکلهای موجود، به نام مستند و پذیرفته شده ارجاع داده شده است.
    در نظام های رایانه ای، معمولا فایلی از نام های مستند و ارجاع های نامها تهیه و افزوده می شود که نام مستند و صحیح را می توان از آن انتخاب و مستقیما به پیشینه ها انتقال داد. همچنین، در این نظام ها، ارجاع های نام ها نیز به طور خودکار ساخته می شود به صورت که با جستجوی هر شکل از نام، پیشینه های آثار پدیدآورنده مورد نظر بازیابی می شود.
فصل ششم : تعیین و انتخاب سرعنوان نام برای سازمان ها و موسسات
    مانند مشاهیر و مولفان، اسامی سازمانها و موسسات نیز در منابع گوناگون و یا در ادوار مختلف به شکل های متفاوتی ثبت شده است. در این مورد نیز چه نام سازمان به منزله سرشناسه آورده شود و چه به منزله موضوع کتاب (شناسه موضوعی)، لازم است که آن نام را با استفاده از منابع معتبر به شکلی یکنواخت و هماهنگ در فهرست درج کرد.
    فهرست مستند اسامی موسسات و سازمانهای دولتی ایران که ویرایش نخست آن در سال 1356 و ویرایش دوم آن در سال 1368 منتشر شده است، منبعی است که اطلاعات لازم را در مورد سازمان های دولتی ایران دراختیار فهرست نویسان قرار می دهد. در این اثر، نام سازمانها به ترتیب الفبایی تنظیم شده و در مورد هر سازمان ضمن اشاره به تاریخچه تاسیس آن، اطلاعات مربوط به تغییرات نام و تابعیت سازمانی آن نیز آمده است. همچنین ارجاعات لازم به نامهای مختلف هر سازمان در نظر گرفته شده است.
    فهرست مستند اسامی موسسات و سازمان های دولتی ایران را می توان به صورت یک پایگاه الکترونیکی تهیه کرده و مانند پایگاههای سرعنوانهای موضوعی و فهرست مستند اسامی مشاهیر و مولفان بر روی رایانه در دسترس فهرستنویسان قرارداد.
فصل هفتم : خلاصه قواعد تعیین سرشناسه و شناسه های افزوده (نقاط بازیابی)
    فصل بیست و یکم از ویرایش دوم قواعد فهرستنویسی انگلو امریکن با عنوان انتخاب نقاط بازیابی شامل قواعد ویژه تعیین سرشناسه و شناسه های افزوده است که در اینجا تنها به ذکر قواعد بسیار کلی که عملا در مورد کتاب های فارسی مصداق دارد، می پردازیم.
*       اثری را که توسط یک تا سه شخص تهیه شده است، زیر نام پدیدآورنده نخست ببرید و برای نفرات دیگر و همچنین عنوان اثر، شناسه افزوده در نظر گیرید.
*       اثری را که توسط یک سازمان یا موسسه تهیه شده است را زیر نام آن سازمان یا موسسه ببرید.
*       آثار گردآوری شده از تالیفات و سخنرانیهای یا مقالات یک فرد را  زیر نام آن فرد ببرید
*       در حالتهای زیر ، اثر را تحت سرشناسه عنوان قراردهید:
ü    هنگامی که پدید آور شخصی نامعلوم باشد یا نتوان آن را معلوم کرد.
ü    هنگامی که اثر به صورت مجموعه یا اثری تهیه شده زیرنظر گروهی بدون نام مشخص، مثلا هیات تحریریه باشد.
ü    هنگامی که اثر بیش از سه پدیدآور مشترک داشته باشد.
ü    هنگامی که اثری دستاورد تنالگان باشد، اما در یک یا چند مورد از قواعد مربوط به تنالگانها نگنجد و دارای پدیدآور مشخص هم نباشد .
*       آثار مربوط به کنگره ها را زیر نام گنگره یا سمینار مربوط ببرید و دفعه، زمان و مکان آن را داخل دو هلال به سرشناسه بیفزایید.
*       آثار یا بخشی از آثار مذهبی را که به منزله متنی مقدس و مذهبی پذیرفته شده باشند، مثل کتابهای آسمانی ، اعتقادنامه ها، دعاها و ... را زیر سرشناسه عنوان متحدالشکل آنها عنوان قراردادی بیاورید.
*       قوانین و متون حقوقی مصوب سازمانهای قانونگذاری را زیر نام حوزه قانونگذاری (یعنی کشور یا ایالت ) برده و سرعنوان قراردادی  قوانین و احکام را بدان بیفزایید.
*       طرحها و پروژه های خاص را همچون تنالگان در نظر گرفته و نام آنها را سرشناسه قرار دهید.
فصل هشتم : جستجوی اطلاعات کتابشناختی در فهرستنویسی و آشنایی با منابع تجسس
    غالبا مواردی پیش می آید که اطلاعات کتابشناختی کتاب در دست فهرستنویسی، در خود آن موجود نیست و لازم است با مراجعه به منابع مناسب و معتبر، آن اطلاعات را جستجو و کار فهرستنویسی را تکمیل کرد. این امر که اصطلاحا تجسس در منابع یا (سرچ = Search) گفته می شود، مستلزم راه و روش ویژه ای است که به تمرین، دقت و آگاهی نیاز دارد.
    به طور کلی هدفهای تجسس در منابع عبارتند از :
1-   به دست آوردن اطلاعات کتابشناختی صحیح و کامل و ثبت آنها در پیشینه کتابشناختی
2-   ایجاد هماهنگی و یکدستی در فهرستنویسی
3-   صرفه جویی در وقت، هزینه و نیروی کار
منابع و ابزار تجسس
    برای جستجو و تکمیل اطلاعات کتابشناختی لازم است به منابع گوناگون مراجعه شود. مهم ترین منابع در کار تجسس عبارتند از :
1-   کتاب در دست فهرستنویسی
2-   کتابشناسی ملی ایران، صورت کتابهای فهرست شده و فهرستگانها (فارسی)
3-   منابع غیر فارسی
ü    فهرستگان ملی آمریکا
ü    فهرست کتابهای عربی، فارسی و ترکی کتابخانه دانشگاه هاروارد
ü    فهرست کتابخانه موسسه مطالعات شرقی دانشگاه شیکاگو
4-   فهرستهای کتابخانه های معتبر
5-   سایر کتابشناسیها، کتابنامه ها و فهرستها
6-   منابع دیگر مانند دایره المعارفها، سرگذشتنامه ها، فهرستهای مستند اسامی
فصل نهم : خدمات فهرستنویسی متمرکز و تعاونی
   در اغلب کتابخانه ها، وجود تعداد زیاد کتابهایی که باید فهرستنویسی شود، یکی از مشکلات عمده به شمار می رود. با توجه به کمبود فهرستنویس ورزیده و متخصص، هزینه سنگین فهرستنویسی و نیز افزایش حجم خرید و دریافت کتاب، بیشتر کتابداران به این نتیجه رسیده اند که از خدمات فهرستنویسی متمرکز استفاده کنند.
    مزایای خدمات فنی متمرکز از جمله بالا بودن کیفیت خدمات، مثل تهیه فهرستگان و آگاهی از مجموعه موجود در هر کتابخانه موجب شد تا این روش در سایر کشورها نیز مورد استقبال قرار گیرد.
فصل دهم :فهرستنویسی پیش از انتشار
    فهرستنویسی پیش از انتشار به معنی تهیه اطلاعات کتابشناختی آثار (فهرست توصیفی و تحلیلی همراه با شماره رده بندی دیویی و کنگره ) و چاپ آن در پشت صفحه عنوان کتاب در مرحله پیش از صحافی و انتشار کامل کتاب است . برای این منظور ، فرمهای خاصی در اختیار ناشران گذاشته می شود تا اطلاعات صحیح آثار در دست انتشار خود را درآنها درج کنند.
فصل یازدهم :انواع شیوه های تنظیم فهرست
    پس از فهرستنویسی و تهیه انواع فهرستبرگه های لازم ، بایستی آنها را به روش صحیح و مناسب در برگه دانها مرتب کرد تا برای استفاده در اختیار مراجعان و کتابداران قرار گیرد.
    انواع متعارف تنظیم فهرست ها در برگه دان ها به صورت های زیر می باشد.
1- فهرست فرهنگی یا واژه نامه ای
در این نوع فهرست، کلیه برگه ها، صرف نظر از نوع آنها (پدیدآورندگان؛ عنوانها؛ فروستها؛ موضوعها؛ ارجاعها) با یکدیگر و به ترتیب الفبایی در یک ردیف تنظیم می شوند. از این رو، در این روش تنها یک بایگانی وجود دارد و آن نیز درهم یا فرهنگی است . این نوع فهرست بیشتر مناسب کتابخانه های آموزشگاهی و کتابخانه های عمومی کوچک است .

2-فهرست مجزا یا تفکیکی
در این فهرست، برخلاف فهرست فرهنگی، شناسه ها از یکدیگر تفکیک شده و بر اساس نیاز مراجعان در برگه دانهای جداگانه تنظیم می شوند. مثل فهرست پدیدآور، فهرست عنوان و فهرست موضوع. مزیت عمده این روش در سهولت استفاده از آن است. فهرست مجزا را به دو روش می توان تنظیم کرد:
ü    فهرست پدیدآور، فهرست عنوان ، فهرست موضوع  : این روش در کتابخانه های عمومی و برخی کتابخانه های دانشگاهی مورد استفاده قرار می گیرد.
ü    فهرست پدیدآور/عنوان ، فهرست موضوع : این روش بیشتر در کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی کاربرد دارد.
3- فهرست رده ای یا طبقه ای
فهرستی است که شناسه ها یا برگه های موضوعی بر اساس موضوعها و مطابق یکی از طرحهای رده بندی تنظیم می شود. به ندرت از این فهرست استفاده می شود و بیشتر کتابخانه ها از دو روش پیشین استفاده می کنند.
4- فهرست رده ای – الفبایی
نوع دیگر فهرست رده ای، فهرست رده ای – الفبایی می باشد که تلفیقی از نظم رده ای و نظم الفبایی است و فهرستی است که با شناسه های موضوعی کلی که به ترتیب الفبا تنظیم گردیده و سپس به موضوعات فرعی تر، باز هم به ترتیب الفبایی بخش شده باشند.
فصل دوازدهم : فهرستهای رایانه ای
امروزه رایانه به خاطر ویژگیها و تواناییهای خاص خود (دقت، جامعیت و سرعت فوق العاده ) به عنوان مناسب ترین وسیله برای انجام امور مختلف کتابخانه مورد توجه و استفاده قرار گرفته است ت. در کار فهرستنویسی نیز رایانه توانسته است با یک بار ذخیره کردن اطلاعات هر کتاب یا مدرک، آن اطلاعات را به روشهای گوناگون و مناسبِ نیاز خواننده قابل جستجو و بازیابی کرده و نمایش دهد.
طرح مارک
در اواخر دهه 1950 کتابخانه کنگره، مطالعات مربوط به امکان استفاده از روشهای خودکار را برای امور داخلی خود آغاز کرد. این مطالعات که با علاقه مندی و جذابیت خاصی روبرو شده بود، در سال 1966 به صورت یک طرح درآمد و نام مارک بر آن اطلاق شد.
حاصل کار مارک به شکلهای مختلف (نوار مغناطیسی، ارتباط پیوسته با پایگاههای مارک و صفحه های فشرده سی دی رام) در اختیار کتابخانه هاست.
ساختار پیشینه مارک
رایانه نیاز به قالب یا فرمتی دارد که بتواند داده های موجو در یک پیشینه کتابشناختی را بخواند و یا تفسیر کند. پیشینه ماشین خوان در واقع قالبی است برای ثبت داده های فهرستنویسی و استفاده بعدی از آنها برای تبادل ، جستجو، بازیابی، نمایش اطلاعات کتابشناختی و یا چاپ فهرستبرگه .
فیلد . هر پیشینه یا رکورد شامل مجموعه ای از اطلاعات کتابشناختی (مثل نام پدیدآورنده، عنوان، شرح پدیدآور، ...) و نیز داده های غیر کتابشناختی (مثل تاریخِ ایجاد رکود، قواعد مورد استفاده ، نام فهرستنویس، ...) است که هر یک از این اطلاعات یا مجموعه ای از چند اطلاعات هم سنخ تشکیل یک منطقه یا فیلد را می دهد.
آنچه در ذخیر و بازیابی اطلاعات اهمیت دارد، این است که فیلدها و اطلاعاتی را که لازم است قابل جستجو باشند، قبلا مشخص کنیم و آنها را در فایل مورد نظر نمایه سازی نمائیم .
یونی مارک
یونی مارک حاصل کار مشترک نمایندگان سازمانها و فهرستنویسان چندین کشور است که تلاش کردند قالب را به وجود آورند که همخوانی بیشتری با نیازهای کشورهای مختلف در ذخیره و تبادل داده های کتابشناختی داشته باشد. یونی مارک همه نوع مواد کتابخانه ای را مد نظر دارد و از قواعد نشانه گذاری استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی استفاده می کند.

مارک ایران
کتابخانه ملی ایران اقدام به تشکیل کمیته ملی مارک ایران کرده است که ضمن پذیرفتن قالب یونی مارک به عنوان الگوی مورد نظر، تاکنون بخش قابل ملاحظه ای از قالب مارک ایران را تدوین کرده است .
در مارک ایران تلاش شده است تا ویژگی های خاص انتشارات فارسی در طراحی فیلدها و فیلدهای فرعی مورد توجه قرار گیرد. استفاده از قالب مارک ایران توسط همه کتابخانه ها نهایتا موجب خواهد شد تا فهرستنویسی آثار فارسی و ذخیره و تبادل اطلاعات کتابشناختی به صورت هماهنگ تر انجام شود.
نرم افزار مناسب برای فهرستنویسی
کتابخانه ها برای استفاده از رایانه در فهرستنویسی ابتدا به نرم افزار یعنی برنامه لازم برای ورود، ذخیره و بازیابی اطلاعات نیازمند می بابشند. نرم افزار مورد نظر کتابخانه که توسط برنامه نویسان رایانه و با همکاری مستقیم کتابداران طراحی و تهیه می شود، باید ویژگیهای خاصی داشته باشد.
به طور کلی هر نرم افزار باید به صورتی باشد که کتابداران بتوانند اطلاعات مورد نظر، مثلا اطلاعات کتابشناختی کتابهای فهرست شده را به سادگی از طریق صفحه کلید و یا ریختن اطلاعات از روی دیسک در آن وارد کنندو در نهایت، استفاده کنندگان یعنی مراجعه کنندگان کتابخانه قادر باشند به راحتی و با حداقل آموزش، اطلاعات مورد نیاز خود را از طریق پایانه های عمومی که در دسترس آنان است، بازیابی کنند.
                                                                           

 منبع : صدای کتابدار