گنبد جبلیه، بنایی تاریخی و منحصر به فرد در شهر کرمان، با معماری سنگی هشت ضلعی و گنبدی مخروطی، از دیرباز مورد توجه و گمانه‌زنی‌های مختلف بوده است.

کاربری و قدمت:

آتشکده یا آرامگاه زرتشتی؟ برخی معتقدند این محل پیش از اسلام، آتشکده‌ای زرتشتی بوده است. با این حال، معماری بنا با ساختار آتشکده‌های متداول همخوانی ندارد. عده‌ای دیگر آن را آرامگاه یکی از بزرگان زرتشتی می‌دانند و قدمت آن را به اواخر دوره ساسانی نسبت می‌دهند.
 

نسبت به دوره سلجوقی: برخی پژوهشگران، از جمله هیلن براند، گنبد جبلیه را متعلق به دوره سلجوقیان می‌دانند. شواهدی نیز از تعمیرات و مرمت بنا در این دوره، به خصوص به دستور محمد بن الیاس، وجود دارد.

معمای نام: نام "جبلیه" تحریفی از "گبری" است و به سابقه زرتشتی بنا اشاره دارد. قدمت این نامگذاری، گمانه‌زنی‌ها راجع به پیش از اسلام بودن بنا را تقویت می‌کند.

احتمالات دیگر: برخی معتقدند بنای اولیه مربوط به اواخر دوره ساسانی است و در دوره اسلامی مرمت شده است. عده‌ای دیگر نیز ساخت آن را در دوره اسلامی با الهام از معماری ساسانی محتمل می‌دانند.

مشخصات معماری:

• مصالح: استفاده از سنگ در ساخت بنا، آن را از دیگر بناهای کرمان متمایز می‌کند.
• شکل: گنبد جبلیه دارای پلان هشت ضلعی با گنبدی مخروطی شکل است.
• استحکام: گفته می‌شود در ساخت این گنبد به جای آب از شیر شتر استفاده شده است که به استحکام فوق‌العاده آن نسبت داده می‌شود.

ابهامات:

• تاریخ دقیق ساخت: هنوز تاریخ دقیق ساخت گنبد جبلیه مشخص نیست.
• کاربری اصلی: هیچ مدرک قطعی برای اثبات کاربری اولیه بنا به عنوان آتشکده یا آرامگاه وجود ندارد.

اهمیت:

• تنها بنای سنگی کرمان: گنبد جبلیه به عنوان تنها بنای سنگی شاخص در کرمان، از نظر تاریخی و معماری حائز اهمیت است.
• راز سر به مهر: ابهامات پیرامون تاریخ و کاربری گنبد جبلیه، آن را به راز سر به مهری از تاریخ کرمان تبدیل کرده است.

نظر سر پرسی سایکس:

سر پرسی سایکس، ژنرال و کاوشگر انگلیسی، در مورد گنبد جبلیه می‌نویسد: "این بنا تنها ساختمان سنگی کرمان است." او به شکل هشت ضلعی، گنبد مخروطی و ابعاد بنا اشاره می‌کند.

گنبد جبلیه، با معماری خاص و پیشینه مبهم، یادآور شکوه و عظمت گذشته کرمان و دعوتی برای کاوش و رمزگشایی از رازهای نهفته در دل تاریخ آن است.