مقدمه‌ای بر ترجمه قرآن و قرآنهای مترجم
فهرست عناوین
| حسین حائری کرمانی | 0 |
| لزوم و اهمیت ترجمه | 3 |
| Golestan Quran Weekly, Serial 149, N 105 | 8 |
| هفته نامه گلستان قرآن سال چهارم شمارهپیاپی149 دوره جدید شماره 105 دوشنبه 1 بهمن ماه 1380 | 8 |
حسین حائری کرمانی
کلام الله مجید؛آخرین کتاب آسمانی، منشوری جاودانی و برنامه‌ای متعالی از مکتبی انسان‌ساز است که بر حضرت محمد (ع) پیامبر رحمت:
«و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین»ـ الانبیاء 107.
آخرین پیام آوران:«ما کان محمد ابا احد من رجالکم و لکن رسول الله و خاتم النبیین» ـالاحزاب 40.
برای جهانیان:«ان‌هو الا ذکر للعالمین» ـ ص 87.
همه مردم: «اناانزلنا علیک الکتاب للناس بالحق» ـ الزمر 41.
همه زمانها: «لایأتیه‌الباطل من بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من حکیم حمید» ـ فصلت 42.
در راستی و عدالت درحد کمال و لا یتغیر:«و تمت کلمة ربک صدقاً وعدلا لامبدل لکلماته و هو السمیع‌العلیم» ـ الانعام 115.
و در کنف الطاف الهی‌حفظ خواهد شد: «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون» ـ الحجر 9، نازل شده‌است.
حضرت رسول اکرم (ع)در انجام رسالت بزرگ و مأموریت خطیر، دورانهای گوناگون و دشواری را بابردباری و استقامت بی مانند سپری
فرمود تا با تأییدات الهی بسیاری ازمشکلات و موانع بر طرف شد و به پیروزیهای بزرگی نایل آمد و آیین مقدس دراغلب نقاط شبه
جزیره عربستان استقرار یافت و موجب گرایش و گروش گروه‌گروه افرادی گردید که با حقایق دین مبین آشنا می‌شدند و با رغبت
تمام‌اسلام می‌آوردند. آن بزرگوار در نخستین روز محرم سال هفتم هجری با اعزام‌سفیران و ارسال نامه‌ها برای زمامداران ایران، روم، مصر،
حبشه، غسان، شام‌و یمامه(1)، دعوت جهانی به توحید و اسلام را آغاز فرمود. این برنامه‌متعاقبا به همه پیشوایان، فرقه‌ها، مذهبها و ملتها تا
نزدیک چهل مورد ادامه‌یافت. اغلب فرستادگان افرادی بودند که با زبان مردم آن سرزمینها آشنا بودند،با گسترش روزافزون اسلام و گروش
افرادی که با زبان وحی آشنا نبودند، ضرورت‌درک مفاهیم آیات و فراگیری احکام لزوم ترجمه را محرز می‌ساخت؛ صحابی خاص‌سلمان
فارسی(2) نخستین کسی است که با اجازت پیامبر اکرم(ص) بدین مهم‌پرداخت. انجام این امر از جهات گوناگون کاری بس خطیر و مشکل
می‌نمود، وحی‌الهی است در اوج اعجاز و نهایت ایجاز قرار دارد، در حد اعلای فخامت، فصاحت‌و بلاغت می‌باشد در زبانی است که به آن وحی نازل
1
شده است، دارای فسحت‌و وسعت بی همانندی است؛ کلام خالق متعال است، باز گفتن آن به زبان‌مخلوق امری است بس دشوار، تفاوت از
زمین تا آسمان است، برگرداندن آن‌برای هیچ کس در هیچ مکانی و هیچ دورانی آن گونه که باید و شاید مقدور ومیسر نبوده است، مروری بر
ترجمه‌های موجود از هر زمان در هر لهجه و زبان‌بهترین گواه این مدعاست، کسانی که با ایمان و اخلاص بدین مهم پرداخته‌اندبا تمام وجود به عجز
و
ناتوانی خویش اذعان کرده‌اند. افرادی که دست به‌کار ترجمه قرآن می‌زنند باید:
1ـ در زبان عرب تبحرکامل داشته باشند.
2ـ صرف و نحو و رمز وراز دقیق آنها را در تمام موارد به خوبی بشناسند و بدانند.
3ـ با اصطلاحها وتعابیر خاص و قواعد و قوانین معانی و بیان آشنا باشند.
4ـ تفسیرهای معتبر رابخوبی بشناسند و نحوه مراجعه و ارتباط و تبادل نظر با اهل فن را بدانند.
5ـ با معارف دینی ومفاهیم عقیدتی، فقهی، احکام، احادیث و اخبار موثق به خوبی آشنا باشند.
6ـ به سوابق تاریخی‌و منطقه جغرافیایی ادیان و پیامبران پیشین و دوران اولیه اسلام آگاهی‌دقیق داشته باشند.
7ـ در همه موارد بانهایت احتیاط امانت را رعایت کنند.
8ـ در بیان عبارات‌با به کار بردن واژه‌های مناسب در ساختاری جالب عظمت و شکوه اصل را حفظ‌کنند تا جمله‌ها مبهم و سست و بی روح جلوه
نکند.
9ـ دارای هدفی عالی‌و مقدس باشند، بکوشند تا با اهتمام تمام مفاهیم آیات الهی را به نیکوترین‌وجه به دیگران ابلاغ نمایند و افرادی را
که
در بی خبری به سر می‌برندآگاهی بخشند.
10ـ مفاهیم عالیه‌آیات را به خوبی درک کنند و بتوانند در جمله هایی شیوا با رعایت همه اصول‌و قوانین به گونه‌ای بازگو کنند که هیچ
اشکال و ابهامی برای خواننده پیش‌نیاید و به آسانی و راحتی به معنا و مقصود پی ببرد.
11ـ از به کار بردن‌کلمه‌ها و لغتهای نامتناسب و نامأنوس بپرهیزند.
12ـ به همه نکات وقواعد دستوری و نگارشی زبان ترجمه کاملاً اگاه باشند.
13ـ در پرداختن جمله‌ها؛استعداد، ذوق و ابتکار داشته باشند تا عبارات سنجیده، روان، روشن، رسا وشیوا باشند.
2
14ـ احاطه کامل به‌معانی لغات در هر دو زبان داشته باشند تا در آوردن معادل واژه‌ها در جای‌خود درنمانند.
15ـ از اظهار فضل وآوردن واژه‌ها و اصطلاحهایی که جنبه تخصصی و فنی دارد و جز معدودی اهل فن‌در نمی‌یابند خودداری کنند.
16ـ از آمیختن هرکلمه یا جمله توضیحی یا تفسیری با اصل کلمه خودداری کنند و در صورت لزوم‌به نحوی مشخص سازندتا خواننده
افزوده‌ها را بشناسد.
17ـ آن جا که ضرورت‌ایجاب کند موارد توجیهی کلمه‌ای را در پرانتز، توضیحات کوتاه و مختصر را درپایین صفحه و مسائل تفسیری و
تاریخی لازم را در پایان به طور مشخص و متقن‌با شماره درج کنند تا نکته و مطلبی مبهم و ناگفته نماند و حجت تمام شود وراه بر
تفسیر و تأویلهای بی اساس مغرضانه، و منحرف کننده بسته شود.
18ـ از ترجمه «الله»خودداری شود همه جا و در هر مورد عیناً درج نمایند و توجه داشته باشند که«الله» نام متعالی خاص حق تعالی و اسم اعظم
الهی است شایسته و سزاوارنیست که در هیچ جا و هیچ زبان و لهجه‌ای کلمه‌ای دیگر را که در مواردمختلف به کار رفته است به جای آن قرار
دهند ـ هدف اصلی، ابلاغ، القا،تذکار و تکرار این کلمه مقدس است.
همه ترجمه هایی که‌در زمان و در هر جا به هر زبان و لهجه‌ای صورت گرفته ناصواب و نابجاست وهمه دارای معنا و مفهومی عام از رب النوع یا
معبودی می‌باشند و در بسیاری‌موارد به صورت جمع یا مرکب آمده‌اند.
باید کوشید تا این‌اشتباه تکرار نشود و ادامه نیابد. در مواردی فقط می‌توان از کلمه‌های:آفریدگار، آفریننده و پروردگار که دلالت بر
ذات
اقدس باریتعالی دارد استفاده‌کرد در زبان فارسی که از ابتدا بدان توجه نشده به «خدا» ترجمه کرده‌اند وحال آن که این کلمه در موارد
گوناگون به صورتهای مختلف وجود دارد:
1- به صورت جمع:خدایان، خداوندان ـ خداوندگاران ـ 2- در اول کلمه مرکب: خداینامه - خدایگان3- در آخر کلمه مرکب: خانه خدا،ده خدا، ناوخدا، دژخدا،
کابل خدا، توران خدا، کشور خدا ـ زابل خدا (3)...که‌هیچ کدام ربطی به اسم جلاله «الله» ندارد.
3
19ـ از ترجمه و تغییراسامی خاص، اسامی سوره‌ها، اعلام و اصطلاحها خودداری کنند و در مواردی که‌لازم باشد در پایین صفحه یا در پایین
توضیح دهند.
لزوم و اهمیت ترجمه
قرآن مجید کلام الهی‌است آفریدگار متعال با بندگان سخن می‌گوید، طرف خطاب بندگان می‌باشند قرنهامی‌گذرد که قرآن در برابر
مسلمانها
قرار دارد با آن محشورند، از آن تبرک می‌جویند،بر سر و دیده می‌گذارند، در سینه و در آغوش دارند، خانه و کاشانه هیچ‌مسلمانی نیست که
قرآنهای متعدد در اندازه‌های گوناگون در آن وجود نداشته‌باشد، در خلوت و جلوت همدم، و در حضر و سفر همراه است از بدو تولد تا
آخرین‌لحظه‌های
حیات آیاتش در گوش همگان طنین انداز است، اما متأسفانه با این‌همه اغلب سخت با آن بیگانه و بسیار از آن دور و مهجورند، جلسه‌های
فراوان‌تلاوت قرآن، در مساجد و خانه‌ها همه هفته و در ماه مبارک رمضان روزها وشبها بر قرار است، برای درست خواندن و رعایت نکات دقیق
تجوید، ترتیل و حفظ‌آیه‌های کریمه کوشش بسیار صورت می‌گیرد ولی کمتر به درک و فهم معنا ومفهوم آنها توجه دارند، بهترین دلیل
بر
این مدعا، آن است که بسیاری ازآیه‌ها دلالت بر امر صریح یا نهی اکید دارد، یا نوید به بهشت و نعمتهای آن‌است، یا وعید از دوزخ و
عقوبتهای آن یا بیان قیامت و کتاب و حساب و سنجش‌و اعمال است که با آب و تاب تلاوت می‌شود و کوچکترین اثری از تنبه وانفعال در
حاضران مشاهده نمی‌شود، بلکه اغلب تحت تأثیر آهنگ موزون و آوای‌دلنشین تلاوت‌کننده قرار می‌گیرند و نظاره گر رخسارخواننده و
شنونده
کلام‌الهی می‌باشند، احساس لذت و انبساط خاطر می‌نمایند و بی اختیار احسنت، احسنت‌می‌گویند و البته در نهایت بی خبری از معنا و
مفهوم و مدلول آیه‌ها. برای‌مثال سوره مبارکه تکویر که توسط یکی از قراء معروف با سبک و لحنی خاص‌قرائت شده و بر روی نوار ضبط
کرده‌اند مورد علاقه بسیار نوجوانان می‌باشد،آن را با همین شیوه مکرر می‌خوانند و مورد تحسین واقع می‌شوند. به نظر می‌رسدکه خواننده‌ها و
شنونده‌ها به معنا و مفهوم و مدلول آیه‌ها توجه ندارند و ازآن بی خبرند و حال آن که این سوره مبارکه که نمایانگر صحنه قیامت وعرصات محشر
4
است اگر صاحبدلی آگاه حضور داشته باشد، و توجه کند و معنا مفهوم‌آن را دریابد این چنین بی اعتنا نمی‌ماند چنان که بوده‌اند اشخاصی
چون‌عکرمه (4) که: «هنگامی که مصحف را گشودی با تکرار جمله «هذا کلام ربی»بیهوش و مدهوش شدی» یا فضیل بن عیاض(5) که با
شنیدن: «الم یأن للذین‌امنوا ان تخشع قلوبهم لذکر الله.»،(حدید 16) از راهی که در تباهکاری وهوسرانی پیش گرفته بود روی گردانید و
در مسیر صواب و صلاح قرار گرفت و آن‌چنان پیش رفت که در زمره عرفا و اولیا در آمد و فرزندی پرورد به نام علی(6)که در مسجدالحرام از
شنیدن «وتری المجرمین یومئذ مقرنین فی الاصفاد،سرابیلهم من قطران و تغشی وجوههم النار»(ابراهیم 50) از خوف در دم جان‌بداد ـ باید
اندیشید که این اختلاف میان دو گروه از کجا ایجاد می‌شود ـ بی‌تردید یکی از آنها بی توجهی به عظمت کلام الهی و شناخت متکلم است
دیگرنداشتن حضور قلب، تدبر، تفکر و درک و فهم مسائل و موارد. باید از هر چه مانع‌فهم و درک است دوری جست و در همه احوال خود را مخاطب
دانست و اوامر رااطاعت کرد و از نواهی احتراز نمود از مسائل پندآموز پند گرفت، تا در روح وجسم اثر گذارد، و بی اعتنا باقی نماند. لازم
است افکار، عقاید و اعمال خودرا در موارد گوناگون سنجید و ارزیابی کرد تا دانست در چه حال و چه مرحله‌باید کارهایی کرد که به آن امر شده
یا
پرهیز کرد از آنچه که مورد نهی قرارگرفته است و موارد و مسائل فراوان دیگر. و در هر حال مهمتر و لازمتر از هرچیز دریافت مفهوم کلام
الهی
است، کسانی که آشنایی به زبان وحی ندارندبایستی دسترسی به ترجمه‌ای جامع و کامل پیدا کنند تا ضمن برخورداری ازتلاوت آیه‌ها آن
گونه که لازم است و باید به معنا و مفهوم آنها پی ببرندو به وظایف مسلمانی خویش آن چنان که سزاوار است آشنا شوند و عمل کنند ؛به
همین سبب تعلیم و تعلم در هر حال و در هر زمانی بر هر فرد مسلمان فرض‌و واجب شمرده شده است به ناچار برای درک معنا و مقصود
5
دانستن
ترجمه آیه‌هاضرورت پیدا کرد، دانشمندان هر محل بدین مهم پرداختند و خطاطان به صورتهای‌مختلف آنها را ثبت و ضبط کردند. متأسفانه
بسیاری از آنها در اثر عوامل‌گوناگون از بین رفته است و مقداری از آنها به طور معجزه آسایی در گنجینه‌ای‌گرانقدر در حریم حرم مطهر
حضرت امام رضا علیه آلاف التحیة والثناء ازدستبرد حوادث و آفات مصون مانده است که اثری ارزشمند به نام «فرهنگنامه‌قرآنی» بر
اساس
142 نسخه خطی قدیم برابرهای فارسی با واژه‌های کهن درگروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسلامی تدوین و منتشر شده است، این
اثربهترین نمونه و نمایانگر گسترش آیین مقدس اسلام و رسوخ و نفوذ کلام الهی‌در شرق دنیای اسلام می‌باشد.
از ابتدا ترجمه‌ها درزیر آیه‌ها کلمه به کلمه درج می‌شود که در بعضی موارد برای خواننده کارسازو کافی به نظر نمی‌رسید. در نیم قرن اخیر
ترجمه‌ها از زیر آیه‌ها بیرون آمد ودر صفحه مقابل قرار گرفت که بعضی از آنها توأم با توضیح و تفسیر به‌صورتهای گوناگون
براساس
برداشت و سلیقه و ذوق و دانستنیهای مترجم تدوین‌شده است، بیشتر آنهاکاری فردی و معدودی جمعی می‌باشد، ناشران به انتشارآنها همت
گماشته و سود برده‌اند.
در سالهای اخیرموجباتی پیش آمده تا ترجمه‌ها مورد نقد و بررسی و ارزیابی قرار گیرد که امری‌مطلوب و مفید است، این نقد و بررسی
معارضات و مشاجرات قلمی جالب و اساسی‌ایجاد کرد. مروری بر نقدهای موجود محقق ساخت که کارترجمه قرآن کار هر کس ویک تن نیست هر
چند
دارای سوابق ممتد، احاطه کافی و دقت و مهارت باشد.
جا به جا کردن وبرگرداندن ثقل اکبر کار هر پهلوان هر چند به خیال خود نیرومند و توانا باشدنخواهد یود. تجربه نیز نشان داده که کار
دستجمعی هم آن گونه که باید وشاید موفق نبوده است چون در این مقال مجال نقل اظهار نظرها و نقد وبررسیها نیست علاقه‌مندان می‌توانند
به مندرجات آثار محققانه قرآن پژوهی ومجله‌های: نشر دانش سال سوم شماره(3)، مترجم سال اول شماره 1 و سال دوم‌شماره‌های 5 و 6 و سال سوم
شماره‌های 10،11 و 12 و بینات سال اول شماره 3مراجعه نمایند.
6
در این جا برای‌نمونه قسمتی از مقدمه اثری که ترجمه‌ای تفسیری است و در سال 1369 منتشرشده است نقل می‌شود:
«با مراجعه به‌تفسیرها و ترجمه‌ها می‌بینیم که برخی آیات قرآن از نظر معنا و مفهوم آن‌روشن نیست و دانشمندان اسلامی در فهم آنها به
اختلاف و پراکندگی سخن گفته‌اندپذیرفتن این پراکندگی و اختلاف بی آن که به حل آن موفق شده باشند، به‌منزله آن است که در
بلاغت قرآن تردید کرده باشند، در حالی که بلاغت قرآن‌قابل تردید نخواهد بود و این اختلاف و پراکنده گویی از کمی تدبر و
تحقیق‌صحابه و تابعین صدر اول ناشی شده است که دیگران را هم به دنبال خودکشانده‌اند نه آن که نقصی در جمله بندی و القاء معانی
وجود
داشته باشد.این اختلالات علل مختلفی دارد و از جمله گاهی نقص تحصیلات و بی‌اطلاعی ازفرهنگ عرب است و گاهی بی اطلاعی از
تاریخ اسلام، شناخت واقعیتها را دچارابهام و تردید کرده است». در ادامه با درج ترجمه آیه‌هایی، اشتباههایی راکه از جهات مختلف مرتکب
شده‌اند به تفصیل برشمرده و در پایان می‌افزاید:«از این نمونه اشتباهات در سوره‌های قرآنی خصوصاً سوره انفال فراوان است‌به هر حال
ترجمه‌ای را که اینک از نظر خوانندگان می‌گذرانم بعد از چهل سال‌مطالعه مداوم و مراجعه به تاریخ صحیح و الهام گرفتن از احادیث صحیح
اهل‌بیت به این صورتی که ملاحظه می‌شود پرداخته‌ام و تفسیر ساده آن را باترجمه قرآن هماهنگ و یکزبان آورده‌ام باشد که با آرامش خاطر
مطالعه آن‌دنبال شود و کسی در فهم مطالب درجا نزند و عقبگرد نکند تا پرانتزها را پیداکند. نویسنده امید می‌برد که پروردگار عزت این
ترجمه را بپروراند و همگان رااز مطالعه آن بهره‌مند سازد...»(7)
درباره همین اثر درکتاب «قرآن پژوهی» که شامل هفتاد بحث و تحقیق قرآنی است. در پایان بحث‌و نقد بیست صفحه‌ای پیرامون آن
چنین آمده: «بیش از این تفصیل و تصدیع‌نمی‌دهم، این 50 نکته انتقادی از 114 صفحه این ترجمه برگزیده شد عمر نوح‌و صبر ایوب
و
محنت کشی یعقوب و یونس (ع) باید داشت تا یک دور این ترجمه‌غریب را مطالعه و با متن مقدس قرآن مقابله کرد.»(8)
7
در شماره 10 مجله‌مترجم سال سوم، راجع به همین اثر تحت عنوان: «ترجمه اسف‌انگیز از قرآن‌کریم» پس از نقد و بررسی و نقل قسمتهایی
این چنین نوشته شده:«با توجه به‌آنچه گذشت این ضرورت احساس می‌شود که مسؤولین ذی صلاح جهت کتب منتشره‌دقت بیشتری مبذول
دارند و از انتشار مجدد این ترجمه که با آبروی قرآن بازی‌می‌کند جلوگیری به عمل آورده و نشر آن را توقیف نمایند.»
به هر حال این‌معارضه و مناقشه بسیار به جا و به موقع و لازم است، هر چند انتقادها دقیقترو مستدل‌تر باشد، سازنده‌تر است، نقد و
بررسیهایی که اخیراً در این امر مهم‌به نحو بی سابقه‌ای انجام شده یکی از برکات این عصر و زمان است و امیدمی‌رود هر چه زودتر به این
تشتت و نابسامانی خاتمه داده شود و کلام الهی‌آن گونه که سزاوار است و در خور شأن این کتاب آسمانی است به فارسی‌ترجمه و در دسترس
علاقه‌مندان قرار گیرد و با بهره مندی از آن برای تهیه‌ترجمه‌هایی به سایر زبانها اقدامی جدی و اساسی کرد، انجام این مهم بر همه‌افراد آگاه و
توانا فرض است.
1ـ مکاتیب الرسل32و 55؛ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 442.
2ـ المبسوط ج 1، ص37.
3ـ لغت نامه دهخدا.
4ـ کیمیای سعادت، ج1، ص 243.
5ـ روضات الجنات ج6، ص 19.
6ـ حبیب السیر.
7ـ معانی القرآن،مقدمه.
8ـ قرآن پژوهی، ص401.
8
Golestan Quran Weekly, Serial 149, N 105
هفته نامه گلستان قرآن سال چهارم شمارهپیاپی149 دوره جدید شماره 105 دوشنبه 1 بهمن ماه 1380
نظر شما