اشاعه کمونیسم در اروپا و آسیا به دنبال پیروزی اتحاد جماهیر شوروی در جنگ دوم جهانی، یکی از مظاهر اختلاف میان آن کشور با امریکا و متحدین غربیش بود. این پدیده یعنی ترویج عقاید چپ‌گرایانه برخوردار از حمایت مسکو در صحنه بین‌المللی، از جمله دلایل بروز جنگ سرد میان شرق و غرب بود. پس از آن بسیاری از سرمایه‌گذاریهای نظامی و اطلاعاتی آمریکا در کشورهای آسیائی و اروپائی در سالهای پس از جنگ دوم جهانی، به بهانه مقابله با کمونیسم توجیه شد. اعلام طرح مارشال1 ـ‌خرداد 1326 ـ اعلام دکترین ترومن2 ـ دی 1327 ـ و یا اعلام انعقاد پیمان آتلانتیک شمالی3 ـ فروردین 1328ـ مظاهر مختلف اقدامات سیاسی و نظامی و اقتصادی غرب در برابر شوروی در اروپا و آسیا بود. حمایتهای نظامی امریکا از کشورهای آسیائی و اروپائی نیز گامی در همین راستا محسوب می‌شد.
روز 30 خرداد 1326 ـ دو هفته پس از اعلام طرح مارشال از جانب امریکا ـ موافقتنامه‌ای درباره خرید جنگ‌افزارهای نظامی معادل 10 میلیون دلار بین ایران و امریکا به امضا رسید. این قرارداد اولین پیمان نظامی عمده میان ایران و امریکا بعد از پایان جنگ دوم جهانی در زمینه خرید سلاح بود. پیمان در شرایطی به امضا رسید که حمایت شوروی از تجزیه‌طلبی در دو استان آذربایجان و کردستان و قدرت گرفتن سریع حزب توده با پشتیبانی روسها و نیز امتیازخواهیهای نفتی آن کشور، موجی از نفرت از روسیه را در محافل سیاسی ایران بوجود آورده بود. 4 از این رو در آن زمان انعقاد چنین قرارداد سنگینی میان امریکا با ایران مخالفتی را در میان نمایندگان مجلس برنینگیخت. ماده واحده مربوط به این قرارداد در 27 بهمن 1326 به شرح زیر در مجلس به تصویب رسید:
به منظور تکمیل وسایل ارتباطی، حمل و نقل، بهداشت، تجهیزات و تسلیحات نیروهای زمینی، هوایی و ژاندارمری ایران، مجلس شورای ملی به وزارت جنگ اجازه می‌دهد که از دولت امریکا که طبق لایحة دولت پیشنهاد مساعدی در مورد فروش وسایل مزبور نموده است از مبلغی که از ده میلیون دلار تجاوز نکند وسایل مزبور را خریداری کند و بهای آن را ظرف مدتی که از 12 سال بیشتر نباشد از ابتدای سال 1950 به اقساط سالانه و با بهرة 8/3 درصد بپردازد. 5
کمتر از 4 ماه پس از امضای این قرارداد، پیمان دیگری در مهر 1326 توسط جرج آلن سفیر امریکا در تهران و محمود جم وزیر جنگ به امضا رسید. به موجب این قرارداد مدت خدمت میسیون نظامی امریکا در ایران تا پایان اسفند 1327 تمدید شد. 6 این موافقتنامه که به موجب آن دولت ایران تمام اسرار و اطلاعات فنی خود را در اختیار مستشاران امریکا قرار می‌داد، مشتمل بر 5 فصل و 25 ماده بود. قرارداد بدون اجازه و تصویب مجلس شورای ملی به اجرا گذارده شد و در سالهای بعد با تغییرات عبارتی مختصر مرتباً تمدید گردید و تا سقوط رژیم شاه همچنان به قوت خود باقی ماند. 7
در آن زمان منابع خبری امریکا، حجم معامله نظامی آن کشور با ایران را به مراتب بیشتر از آنچه که مقامات سیاسی دو کشور به ‌آن اشاره کرده بودند، اعلام کردند.
به نوشتة روزنامه‌های امریکا و اظهارات هنری والاس معاون ریاست جمهوری و وزیر بازرگانی سابق آن کشور، بهای واقعی جنگ‌افزارها و وسایل مزبور سر به 70 میلیون دلار می‌زد. با این حال دولت امریکا هنوز این مقدار جنگ‌افزار را برای تقویت ارتش ایران کافی نمی‌دانست. از این رو با استناد به «اصل 4 ترومن» که در 30 دی 1327 به تصویب کنگره رسیده بود، تلاش نمود تا کمکهای بیشتری در اختیار ایران و سایر کشورهائی که در چهارچوب منافع منطقه‌ای آمریکا باید تسلیح و تقویت می‌شدند قرار دهد.
ترومن رئیس‌جمهور امریکا در سوم تیر 1328 درخواست خود را برای کمک به کشورهای مشمول «اصل 4» با قید میزان آن تسلیم کنگره کرد. او 45 میلیون دلار اعتبار درخواست کرد که با 35 میلیون دلار آن موافقت شد.
در پی درخواست رئیس‌جمهور امریکا، کنگره این کشور در 14 مهر 1328 قانون «کمیته به دفاع مشترک» را تصویب کرد و سپس در نخستین مرحله، مبلغ 27 میلیون دلار کمک نظامی به ایران و کرة جنوبی و فیلیپین تخصیص داد و در 30 خرداد 1329 کمک مشترک روابط خارجی سنای امریکا لایحه کمک 5/11 میلیون دلاری آن کشور به ایران را تصویب کرد. 8 به موجب یادداشتهایی که در دوم خرداد 1329 بین سفیر ایران در واشنگتن و معاون وزارت خارجة امریکا مبادله شد کمک مزبور به مرحلة اجرا درآمد و در مقابل دولت ایران متعهد شد از جنگ‌افزارهای مزبور تنها در اجرای هدفهای ذکر شده در یادداشت استفاده کند و کمک نظامی هیچ کشوری را بدون موافقت ایالات متحده نپذیرد.
در 4 مرداد 1329 کنگره امریکا اصلاحیه‌ای به قانون کمک به دفاع مشترک افزود و ایران را از ردة کرة جنوبی و فیلیپین خارج کرد و در ردیف ترکیه و یونان قرار داد امریکا مجموعاً 131 میلیون دلار برای کمک نظامی به این سه کشور در نظر گرفته بود. در مقدمة اصلاحیة مزبور قید شده بود که «ایران پس از جنگ جهانی دوم همان اهمیتی را کسب کرده است که ترکیه و یونان دارند.»9
ارسال جنگ‌افزارهای امریکایی که از اواخر سال 1328 آغاز شده بود علاوه بر صدها کامیون شامل تعدادی تانک و توپ صحرایی و مسلسل سنگین و جنگ‌افزارهای دیگر می‌شد. مستشاران امریکایی طرز استفاده از سلاحهای مزبور را به پرسنل نظامی ایران می‌آموختند و ضمناً گروه‌هایی از افسران ایرانی به مدت شش ماه برای کارآموزی به امریکا اعزام می‌شدند. در فاصلة سالهای 1326ـ 1330 مجموع کمکهای نظامی امریکا به ایران 175 میلیون دلار بالغ گردید. نظر امریکاییان این بود که ارتش ایران را که در آن زمان از ده لشکر و 150 هزار سرباز تشکیل می‌شد به یک ارتش نیم میلیون نفری افزایش دهند تا قابلیت شرکت در پیمان دفاعی خاورمیانه را که طرح آن را تهیه کرده بودند داشته باشد.

پی‌نوشت‌ها:
1. جورج مارشال وزیر خارجه امریکا در کابینه ترومن در خرداد 1326 طرحی برای نفوذ در کشورهای اروپایی ارایه کرد که بعدها به عنوان «طرح مارشال» معروف شد. این طرح متضمن کمکهای اقتصادی امریکا به کشورهای اروپایی خسارت دیده از جنگ دوم جهانی بود. امریکا در ازاء اعطای هر یک از کمکها، امتیازات مورد نظر خودرا که فلسفه ارایه طرح مارشال بود از دولتهای اروپایی کسب کرد. طرح مارشال و دکترین ترومن که به صاله 3 ماه از یکدیگر ارائه شد، زمینه‌ساز اتحاد دولتهای غرب اروپا در زیر چتر سیاسی و نظامی امریکا بود. مارشال در 24 مهر 1328 درگذشت.
2. برای آشنایی با دکترین ترومن به مقاله‌ای تحت عنوان «ایران و اصل 4 ترومن» در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی مراجعه شود.
3. پیمان آتلانتیک شمالی ـ ناتوـ در 15 فروردین 1328 / 4 آوریل 1949 با هدف ایجاد یک اتحادیه نظامی در برابر کمونیسم میان امریکا با متحدان اروپائیش به امضا رسید.
4. موافقتنامه نفتی ایران و شوروی منعقده در 15 فروردین 1325 میان قوام نخست‌وزیر و سادچیکف سفیر شوروی در جلسه 29 مهر 1326 مجلس شورای ملی رد شد.
5. سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، 1373، ص 148.
6. ایران و قدرتهای بزرگ در جنگ دوم جهانی، انتشارات پاژنگ، دکتر ایرج ذوقی، ص 345.
7. سیاست خارجی ایران، همان، ص 150.
8. روزشمار روابط ایران و امریکا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، بهروز طیرانی، ص 63.
9. سیاست خارجی ایران، همان، ص 148.

منبع: / سایت / موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ۱۳۸۷/۰۸/۱۳