مجله  فرهنگ زیارت  دیماه 1393 شماره 24-25 

حرم مطهر امامین عسکریین (علیهما السلام) در سامرا، یکی از زیارتگاه های مقدس شیعیان است که در گذر زمان، حوادث و رویدادهای بی شماری را پشت سر نهاده و همواره مورد توجه مردم و حاکمان شیعی بوده است؛ به طوری که در طی بیش از هزار سال، بارها بازسازی شده و گسترش یافته است. این بنای عظیم بر ویرانه های خانه ای ساخته شده که امام هادی و امام عسکری (علیهما السلام) و حضرت صاحب الامر (عج) در آن زندگی می کرده اند و امامین عسکریین (علیهما السلام) پس از شهادت در همین خانه به خاک سپرده شدند و حضرت حجت (عج) نیز در همین خانه به دنیا آمده و سرداب همین خانه، محل دیدار ایشان با نواب چهارگانه امام بوده است. در میان فرمانروایانی که به بازسازی و گسترش این حرم مقدس پرداخته اند، نام برخی بزرگان ایرانی نیز به چشم می خورد که پادشاهان و حاکمان دوره صفویه و قاجاریه، نقشی پررنگ تر دارند. این نوشتار، ابتدا حرم مطهر امامین عسکریین (علیهما السلام) در سامرا را معرفی می کند و در ادامه- به صورت سال شمار- حوادثی را که در این حرم مقدس روی داده و نیز بازسازی ها و گسترش های انجام شده در این بارگاه را همراه با بانیان آن بیان کرده است.
نویسنده : مترجم: مهدی کرمانی صفحه : 167
این مقاله توصیف مختصر و ساده ای است از بارگاه ملکوتی امامین عسکریین (علیهما السلام) در طول تاریخ ساخت و بازسازی و توسعه آن. منبع سخن ما مطالبی است که در کتاب های مربوط به این موضوع آمده و نیز نقشه های مهندسی موجود در خود حرم که اندازه سازه های گوناگون حرم را مشخص کرده است. این اعداد و ارقام و نقشه ها اگرچه چندان دقیق نیست، اما به سهم خود، اطلاعاتی را در اختیار ما قرار می دهد.

ساختمان داخلی حرم تقریباً مربع مشکل است؛ به طول 146 متر، عرض شمالی 133 متر، و عرض جنوبی 115 متر. اتاقی که ضریح های مقدس در آن قرار گرفته، 53 متر طول و 37 متر عرض و 11 متر ارتفاع دارد. بالای ضریح، گنبدی بزرگ که بر دیواره ای به بلندی یک متر واقع شده، جلوه گری می کند. بلندی گنبد نزدیک به 64 متر، محیط آن 68 و قطرش 22 متر است.

ویژگی این گنبد آن است که با طلا پوشانده شده و در آن 7200 آجر با روکش طلا به کار رفته است و در دنیای اسلام، بزرگ ترین گنبد طلا به شمار می رود. پیش از داخل شدن به حرم، به اتاقکی مرتفع که با استفاده از هنرهای گوناگون اسلامی چون: نگارگری و تزئینات، مزین گردیده، می رسیم. هزینه ساخت این بنا را «حاج عبدالواحد» رئیس عشایر «فتله» پرداخته و ساخت آن در سال 1368 ه/ 1948 م به پایان رسیده است. طول آن 38 متر و عرضش 8 متر است و در وسط، تا 14 متر بلندی دارد و درگاه حرم را در بر می بگیرد، اما از دو طرف بیش از 9 متر ارتفاع ندارد.

حرم مطهر پنج در دارد: در غربی، در جنوبی (که به آن باب القبله می گویند)، در شرقی و دو در در سمت شمال. در سمت غربی صحن شریف، گنبدی با کاشی های زیبا و رنگارنگ کربلایی که بالای سرداب خانه سه امام (علیهم السلام) ساخته شده، دیده می شود و زیارتگاه شیفتگان اهل بیت (علیهم السلام) است. محیط این گنبد 45 متر، و قطر آن 15 متر است.

مراحل ساخت، بازسازی و توسعه حرم عسکریین (علیهما السلام)
بارگاه مقدس عسکریین (علیهما السلام) بنای باعظمتی است که بر روی خانه متعلق به سه تن از ائمه (علیهم السلام) یعنی علی بن محمد هادی و فزرندش امام حسن بن علی عسکری و امام مهدی (علیهم السلام) ساخته شده است. امام هادی و امام عسکری (علیهما السلام) مدتی طولانی از حیات پربرکتشان را در این خانه سپری نمودند و حضرت صاحب الامر (عج) نیز در این مکان به دنیا آمدند.

پس از آن که متوکل عباسی در 243 ه/ 857 م، امام هادی (ع) را از مدینه منوره به سامراء احضار کرد و در آن جا سکونت داد، امام نیز به اطلاع خلیفه رساند که به اختیار خود از آن جا بیرون نخواهد رفت. ابوعلی در امالی خودگوید: پدرم شیخ طوسی، از ابومحمد فحام، از محمد بن احمد هاشمی، از عموی پدرش عیسی بن احمد بن عیسی نقل کرد که روزی امام علی بن محمد (ع) فرمود: «ای ابوموسی! مرا به زور به سامراء آوردند و اگر از آن بیرون رفتم، با اکراه و اجبار خواهد بود. » عرض کردم: چرا مولای من؟ فرمود: «چون شهری است با هوای پاکیزه، و آبی خوش گوار و بیماری اندک». [1]

با ورود امام به سامراء خانه ای برای آن حضرت خریداری شد. صاحب خانه مردی نصرانی به نام «دلیل بن یعقوب» بود. امام با خانواده اش که از مدینه همراه ایشان به سامراء آمده بودند، در آن خانه ساکن شدند، بی آن که مردم آن عصر پی ببرند این واقعه به ظاهر کوچک به زودی تاریخ سامراء را دگرگون می سازد و مردم به آن جا روی خواهند آورد و با سکونت در آن شهر، آن را آباد می کنند و به شهری بزرگ و معروف تبدیل می شود. از آن روز به بعد، خانه امام هادی (ع) به عنوان مقدس ترین مکان، مرکز توجه شهر سامراء بود و این تقدس به تمام شهر سرایت می کرد. اندک اندک اطراف خانه امام خانه هایی ساخته شد و مغازه هایی شکل گرفت و راه ها و گذرهایی ایجاد شد تا مردم در میان نعمت های مادی و معنوی خداوند زندگی کنند.

پس از گذشت سال های متمادی، خانه های شهر سامراء که در آن زمان پایتخت بنی عباس بود، با آن همه شکوه و عظمت و زیبایی روبه ویرانی نهاد و شهری که روزگاری با قصرها و خانه های پر از رفاه و آسایش و نعمتش، بزرگ ترین و پر رونق ترین شهرهای آن عصر به شمار می آمد، مضمحل گردید و به ویرانه ها و پشته های خاک تبدیل شد؛ اما آن خانه ساده، ولی آکنده از نور و عظمت و آثار اهل بیت نبوت (علیهم السلام) اگر چه با آن قصرها و کاخ های عظیم قابل مقایسه نبود، توانست همه آن شکوه ظاهری را از میان ببرد و پس از گذشت قرن ها باقی بماند و باعث آبادانی و عمران و گسترش حیات معنوی در سامراء و پیرامون آن شود. در ادامه، مراحل ساخت و بازسازی و توسعه این خانه مقدس را مرور می کنیم. [2]

1- پس از شهادت امام ابوالحسن علی بن محمد هادی (ع) به سبب زهری که «معتز» حاکم عباسی در سوم رجب 254 ه/ 868 م به ایشان خوراند، آن حضرت را در صحن خانه اش یا در یکی از اتاق های خانه به خاک سپردند. امام در هنگام وفات 42 سال داشتند و فزرندشان امام حسن عسکری (ع) 22 ساله بود؛ چون در سال 232 ه به دنیا آمده و در چهار سالگی با پدر بزرگوارش به سامراء کوچ کرده بود. دوران تبعید امام هادی (ع) به همراه خانواده در این خانه سپری شد که 18 سال به طول انجامید. در هشتم ربیع الاول 260 ه/ 873 م امام حسن عسکری (ع) با دسیسه «معتمد» خلیفه عباسی مسموم گردید و به شهادت رسید و در کنار پدر بزرگوارش در همان خانه مدفون شد. امام عسکری (ع) به مدت 23 سال و چند ماه در آن خانه زندگی کرد. می توان خاکسپاری آن دو امام در این خانه را آغاز ساخت و عمارت حرم عسکریین دانست که پیش از تخریب و بازسازی و تبدیل به مسجدی با رواق های متعدد و صحن و دیوارها، زیارتگاهی برای دوستداران اهل بیت (علیهم السلام) بوده است.

2- در همان سال، بانو نرجس (علیها السلام)، مادر امام مهدی (عج) از دنیا رفت. حضرت مهدی در 15 شعبان 255 هجری در همان خانه به دنیا آمد و تعدادی از یاران امام حسن عسکری (ع) او را در سرداب آن خانه ملاقات کردند. از این رو سرداب ویژگی خاصی یافت؛ چون یادآور ولادت مهدی (عج) و زندگی سراسر نور سه تن از ائمه (علیهم السلام) در خانه مقدس امام هادی (ع) می باشد. پیکر نرجس خاتون را در پشت سر دو امام به فاصله اندکی به خاک سپردند. همچنین در 274 ه/ 887 م دختر امام جواد (ع)، بانو حکیمه (علیها السلام) رحلت کرد و در جوار برادرش دفن شد. پس از آن، هر کس از این خاندان که رحلت کرد، همچون سیده سوسن (حدیث و حدیثه نیز گفته اند) مادر امام عسکری (ع) و حسین و فرزند امام هادی (علیهم السلام) و ابوهاشم جعفری، داوود بن قاسم و فرزندش جعفر، همه در خانه امامین عسکریین (علیهما السلام) به خاک سپرده شدند؛ بعضی در کنار آن دو امام و بعضی اندکی دورتر از آنها.

3- در 280 ه/ 893 م یعنی پس از به خلافت رسیدن معتضد بالله، وی سپاهی ویژه را مأمور دستگیری امام مهدی (عج) و انتقال ایشان به بغداد کرد. امام با توسل به معجزه ای، خود را از جنگ آنان رهایی بخشید و پس از آن، دیگر خانه امام هادی (ع) خالی از سکنه شد و تا مرگ معتضد در سال 289 هجری در آن بسته ماند. این واقعه جای تأمل دارد؛ چرا که حضرت امام مهدی (ع) در این مدت، در غیبت صغری (260- 329 ه) به سر می برد و طبیعتا جز چهار نایب خاص، کسی حتی شیعیان از مکان ایشان آگاه نبود و ارتباط نداشت. با این همه اگر این نقل درست باشد، شاید بتوان گفت که خانه امام هادی (ع) پس از خروج صاحب الزمان (عج) مدفن امامین عسکریین (علیهما السلام) قرار گرفت و آن گاه مؤمنان آن جا را همچون مرقد دیگر ائمه (علیهم السلام) زیارتگاه خود ساختند.

4- در 289 ه/ 902 م پس از مرگ معتضد عباسی، بر دیوار خانه امام هادی (ع) پنجره ای نصب کردند که رهگذران از طریق آن به قبور داخل خانه مشرف می شدند و بعضی شیعیان و دوستداران از پشت آن پنجره، دو امام خود را زیارت می کردند. می توان گفت که این پنجره اولین روزنی بود که زائران از آن به قبور شریف در خانه می نگریستند و توفیق زیارت می یافتند.

5- به مدّت 45 سال خانه امام بدون هیچ اصلاح و تعمیر به حال خود باقی ماند. از آن جا که در این زمان، دیگر سامراء از سکنه خالی شده بود، می بایست کسانی از اهالی باشهامت و اخلاص و ولایت بغداد، آن روضه مقدس را سر و سامان می دادند و عهده دار امور آن می شدند و از زائران دستگیری و حمایت می کردند. این افراد در مناسبت های مختلف قافله ها را نظم و ترتیب می دادند و زائران را تا سامراء همراهی می کردند و آن گاه به بغداد بازمی گرداندند.

6- در 332 ه/ 945 م ناصرالدوله حمدانی، حسن بن ابی الهیجاء عبدالله بن حمدان تغلبی (متوفای 358 ه/ 969 م) که حاکم موصل و اطراف آن بود و برادر بزرگ سیف الدوله حمدانی، و منصب امیرالامرایی را داشت، خانه امام هادی (ع) را از نو بنا کرد و قبور دو امام را بالا آورد و با پرده هایی پوشاند و گنبدی کوچک روی قبرها ساخت و گرداگرد سامراء را دیواری کشید تا ساکنان و زائران در امان باشند. نیز در اطراف خانه امام هادی (ع) خانه هایی ساخت و عده ای را در آنها ساکن گردانید.

7- در 337 ه/ 949 م معزالدوله بویهی، ابوالحسن احمدبن بویه بن فناخسرو (متوفای سال 356 ه/ 967 م) هنگام ورود به سامراء، پس از کامل کردن عمارت حمدانی، ساختمانی به شکل مزار روی قبرها ساخت و هیأت سازه های پیشین را تغییر داد. سپس ستون هایی برپا کرد و گنبد روی قبرها و سرداب خانه را تعمیر نمود و صندوقی چوبین روی قبرها گذاشت و حوض خانه را که به سبب برداشت خاک تبرّک از آن به دست مردم، به گودالی بزرگ تبدیل شده بود، با خاک پر کرد. تبرک جستن مردم به خاک آن حوض به این سبب بود که امام عسکری (ع) گاه با آب آن وضو می گرفته است. معزالدوله همچنین صحن خانه و دیوار آن را تجدید بنا کرد و در این بازسازی ها هزینه های هنگفتی صرف نمود. وی همچنین برای حرم و خدمتکاران و منشی ها حقوق ماهیانه مشخص کرد تا به امور حرم رسیدگی کنند و به زائران خدمات ارائه دهند.

8- در 368 ه/ 979 م عضدالدوله بویهی، ابوشجاع فناخسرو بن حسن بن بویه دیلمی (متوفای 372 ه/ 983 م) که در بغداد از دنیا رفت و در نجف اشرف مدفون گردیده، به زیارت سامراء رفت و دستور داد تا پیرامون قبور را با چوب های ساج حصارکشی کنند. وی صحن حرم را وسعت داد و رواق ها را تعمیر و بازسازی کرد و روی دو ضریح را با دیباج پوشاند. نیز دیواری برای مرقد برپا کرد. عضدالدوله اولین کسی بود که قبر امام علی بن ابی طالب (ع) را نیز در پشت کوفه، در نجف اشرف آشکار نمود.

9- در 407 ه/ 1017 م آتش سوزی در بعضی اطراف مرقد مطهر روی داد که البته خسارت چندانی به بار نیارود.

10- در 445 ه/ 1053 م امیر ترک ابوالحارث ارسلان بن عبدالله بساسیری (متوفای 451 ه/ 1060 م) که از ممالیک بنی بویه بود، بغداد را ترک گفت و در تکریت ساکن شد. وی دستور داد تا مرقد شریف امامین عسکریین (علیهما السلام) را آن گونه که لایق آن دو بزرگوار است، بازسازی کنند. پس گنبد و دو ضریح را از نو ساخت و دو صندوق از چوب ساج تهیه کرد و روی قبرها گذاشت و انارک های چهار طرفش را از طلا قرار داد و این نخستین شی ء طلایی بود که به حرم عسکریین (علیهما السلام) هدیه شد.

11- در 495 ه/ 1102 م پادشاه برکیا روق بن ملک شاه سلجوقی ابوالمظفر رکن الدین، چهارمین سلطان سلجوقی (متوفای 498 ه/ 1104 م) وزیر خود مجدالدوله را ملزم ساخت که مرقد امامین عسکریین (علیهما السلام) را اصلاح و تعمیر کند. وزیر دست به کار شد و دیوار پیرامون مرقد را از نو برپا کرد و همه درهای روضه مقدس را از بهترین و مرغوب ترین چوب ها قرار داد و گنبد و رواق و صحن را بازسازی نمود.

12- در 606 ه/ 1210 م ابوالعباس ناصرالدین للّه احمد بن المستضی ء بامرالله حسن بن مستنجه عباسی (متوفای 622 ه/ 1225 م) گنبد بالای قبور را بار دیگر تعمیر نمود و دیوارهای داخلی حرم را تزئین و آیینه کاری کرد و دو گلدسته برای آن ساخت و بنای سرداب خانه را تجدید کرد و نام چهارده معصوم (ع) را روی دری چوبین نوشت و آن را در محلی در انتهای سرداب که روزی حوض آب بود و برای وضو یا استحمام استفاده می شد، نصب کرد. روی سمت بیرونی این در نیز آیاتی از قرآن و نام ناصر لدین الله نوشته شده است. این در چوبی که آثار حریق برآن دیده می شود، اکنون نیز موجود است.

13- در 639 ه/ 1242 م) وقتی ابوالحارث ارسلان بن عبدالله بساسیری بر بغداد مسلط گردید، به بازسازی و بنای مرقد امامین عسکریین (علیهما السلام) پرداخت و دو صندوق چوبی روی ضریح دو امام قرار داد.

14- در 640 ه/ 1243 م) در داخل روضه مقدس آتش سوزی روی داد و فرش ها و صندوق های اهدایی بساسیری در آتش سوخت. از این رو خلیفه مستنصر بالله عباسی منصور بن محمد ظاهر بن ناصر لدین الله (متوفای 640 ه/ 1243 م) فرمان داد تا صندوق های سوخته را با صندوق های ساخته شده از چوب ساج عوض کنند و بنای حرم مطهر و حصارهای اطرافش را از نو بسازند و آثار آتش سوزی را از بین ببرند. مستنصر، سیدجمال الدین احمد بن کاووس را مأمور کرد تا بر عملیات بازسازی و تعمیر حرم نظارت نماید و مراقب کارها باشد.

15- در 750 ه/ 1349 م امیر ابو اویس شیخ حسن بزرگ جلائری [3] (متوفای 757 ه/ 1356 م) عهده دار تزئین و آراستن ضریح شد و گنبد و خانه امام هادی (ع) را از نو بنا کرد و روبه روی مرقد شریف سالنی ساخت و آن گاه فرمان داد تا مقبره های درون صحن را به جای دیگری منتقل کنند و از آن پس مردم مردگان خود را در گورستان بیرون شهر به خاک بسپارند. وی خدمات فراوانی در حرم مطهر عسکریین (علیهما السلام) انجام داد.

16- در 1106 ه/ 1694 م بر اثر اهمال کاری خادمین حرم در نصب و مراقبت از چراغ ها، حرم دچار آتش سوزی شد و پاره ای از فرش ها در آتش سوخت و دو صندوق روی قبرها نیز آسیب دید. چون خبر آتش سوزی به شاه حسین بن سلیمان صفوی [4] (متوفای 1142 ه/ 1730 م) آخرین سلطان سلسله صفویه رسید، به فرمان او چهار صندوق بسیار زیبا و مرصّع ساختند؛ دو صندوق برای ضریح امامین عسکریین (علیهما السلام) و دو صندوق برای قبر نرجس خاتون و حکیمه دختر امام جواد (علیهم السلام). همچنین پنجره ای فولادی برای روی صندوق ها ساخته شد. سلطان صفوی بنای حرم را محکم کاری کرد و داخل حرم را با چوب های ساج تزئین نمود و زمین مرقد را با سنگ مرمر مفروش ساخت. سلطان به عده ای از علما و بزرگان ایرانی دستور داد تا صندوق ها و ضریح و هدایای شاهی را تا سامراء همراهی کنند و به عملیات نصب نظارت نمایند. روز ورود هیأت ایرانی، روزی بزرگ و به یادماندنی بود و نام شاه سلطان حسین، بالای درب فولادی نقش بسته بود.

17- در 1200 ه/ 1786 م یکی از امرای خوی در آذربایجان به نام «احمدخان دنبلی» بازسازی حرم مطهر امامین عسکریین (علیهما السلام) را بر عهده گرفت و یکی از عالمان و افاضل آن روزگار یعنی میرزا محمد رفیع مأمور شد تا بر هزینه ها و امور مربوط به ساخت و تعمیر حرم اشراف داشته باشد و پس از برآورد هزینه ها روضه مقدس و سرداب را با سنگ خارا و مرمر بازسازی کند. سرداب در سمت قبله یک در داشت که زائران پس از زیارت مرقد عسکریین (علیهما السلام) از طریق راه پله ای پایین می رفتند و پس از گذر از راهروی تنگ، از آن در وارد سرداب می شدند. در 1202 ه/ 1788 م این درب را خراب کردند و درب دیگری از سمت شمال به سرداب گشودند و درهای چوبی را نیز تعویض کردند و در نتیجه، ساختمان حرم شامل رواق و ایوان و صحن شد. دیوارهای حرم را نیز بازسازی کردند و این ملاحظه نیز وجود داشت که ساختمان حرم عسکریین (علیهما السلام) به شکلی باشد که مرقد آن روز امام علی (ع) در نجف اشرف را به یادها بیاورد. در ساخت و سازهای جدید، صحن جدید و یک رواق که به سرداب منتهی می شد، بنا گردید. روضه مقدس به بهترین شکل و با استفاده از جدیدترین دستاوردهای هنر معماری ساخته و تعمیر گردید. دو ضریح نیز برای قبور نرجس خاتون و حکیمه خاتون ساخته شد. این بازسازی گسترده، هزینه ای زیاد در پی داشت؛ اما حوادث روزگار امیراحمدخان دنبلی را مهلت نداد و وی در همان سال بازسازی کشته شد و پیکرش را در رواق حرم سامراء به خاک سپردند.

18- پس از احمدخان، فرزندش حسین قلی خان (متوفای 1207 ه/ 1793 م) امور بازسازی حرم را بر عهده گرفت و کارهای نیمه تمام پدر را به خوبی به پایان رساند. کار ساخت سالن و درها را تکمیل کرد و مسجد سرداب را با نقش و نگارها تزئین نمود و روی ستون های سرداب آیات قرآن را نقش کرد. نیز گنبد را با کاشی های آبی معرّق زینت بخشید و در کنار قبر پدرش در رواق، قبری برای خود آماده ساخت و چون از دنیا رفت، او را در همان قبر دفن کردند.

19- برنامه تعمیر و بازسازی حرم، پس از مرگ حسین قلی خان، توسط میرزا محمد رفیع و پرداخت هزینه ها از طرف او، در سال 1225 ه/ 1810 م به پایان رسید.

20- در 1285 ه/ 1868 م ناصرالدین شاه قاجار (متوفای 1313 ه/ 1896 م) دستور تعمیر و تجدید بنای حرم مطهر عسکرین (ع) را داد. پس زمین حرم را با آجرهای سبز که از ایران آورده بودند، فرش کردند و ضریح فولادی را با ضریح نقره ای با تاج طلا تعویض نموده، رواق و سالن و صحن را نیز با مرمر سنگ فرش کردند و درها نیز جایگزین شد. دیواری را که احمدخان دنبلی ساخته بود، ویران کردند و بعضی گوشه های صحن را که شکسته و تخریب شده بود، اصلاح نمودند و برای نخستین بار گنبد نورانی حرم و اطراف مناره ها با لایه ای از طلا پوشانده شد. بالای در اصلی صحن، روی دیوار، ساعتی نصب کردند که اکنون نیز وجود دارد. ظاهراً این تعمیر آخرین بازسازی اساسی در مرقد امامین عسکریین (علیهما السلام) بود. در هربار تعمیر و توسعه، حرم مطهر زیبایی و جلوه و رونق بیشتری می یافت و در نهایت، حرم مطهر به شکوه و جلال و وسعتی رسید که امروز می بینیم و مایه افتخار و مباهات شیعیان است.

21- در 1287 ه/ 1870 م ناصرالدین شاه به زیارت عتبات مقدسه در نجف اشرف و کربلا و سامراء رفت. در این سفر، وی هدایا و اموال بسیاری که نوع و مقدارآن معلوم نیست، همراه خود داشت و به امامین عسکریین (علیهما السلام) در سامراء پیشکش نمود. پس از این زیارت، بعضی اصلاحات و کارهای خدماتی مانند: تعویض درهای حرم، نقره کاری و طلاکاری ضریح و طرح توسعه اطراف صحن شریف انجام شد.

22- در 1341 ه/ 1923 م در دوره حکومت فیصل اول بر عراق، طرح تعریض راه های اطراف صحن و کوچه های پیرامون حرم به انجام رسید.

23- در 1343 ه/ 1925 م آبرسانی به صحن مطهر با کار گذاشتن لوله های آب، صورت گرفت و وضوخانه و دستشویی ساخته شد تا در روزها و مناسبت هایی که زائران فوج فوج وارد سامراء می شوند و به زیارت می آیند، در آسایش باشند و به راحتی به اعمال و عبادات خود برسند.

24- در 1349 ه/ 1931 م یک موتور برق دیزلی برای تأمین روشنایی حرم تهیه کردند و این اولین باری بود که روضه مقدس با برق روشن و نورانی می شد و چلچراغ ها فضای معنوی آن را با نور خود زیبایی و شکوه خاص می بخشیدند.

25- در 1352 ه/ 1933 م در عهد حکومت غازی اول (متوفای 1358 ق) وی صحن شریف را تا اندازه ای وسعت بخشید.

26- در 1359 ه/ 1940 م در عهد حکومت ملک فیصل ثانی بن ملک غازی اول بن ملک فیصل اول (1933- 1958 م) که در جریان کودتایی که به سرنگونی وی و استقرار حکومت جمهوری در عراق شد، از دنیا رفت، بعضی اصلاحات و تعمیرات اندک صورت گرفت و خیابان های اطراف حرم شریف توسعه یافت.

27- در 1360 ه/ 1941 م ضریح نقره ای امام حسین (ع) از کربلا به سامراء منتقل شد تا روی قبور امامین عسکریین (علیهما السلام) که ترمیم و اصلاح شده بود، قرار گیرد. و در 1367 ه/ 1948 م محمد صنیع خاتم دو صندوق روی قبرها را مرمت و بازسازی کرد.

28- در 1381 ه/ 1961 م ضریحی نقره ای و طلاکاری شده، روی قبر امامین عسکریین (علیهما السلام) نصب گردید. این ضریح تا پیش از انفجاری که در تاریخ 22/ 2/ 2006 در حرم مطهر به وقوع پیوست و منجر به تخریب بخش بزرگی از حرم و رواق ها و گنبد شریف شد، باقی بود. این ضریح با سرمایه عده ای از معاریف عراقی و ایرانی و به همت شیخ محمدحسین مؤید و حاج علی کهربائی و دیگران ساخته و آماده شده بود. این ضریح 3 متر عرض، و 6 متر طول و 50/ 2 متر ارتفاع داشت.

29- در 1386 ه/ 1966 م همه زمین حرم به جز رواق ها با فرش ها و قالیچه های گران قیمت اهدایی مفروش گردید. بعض بازرگانان مؤمن ایرانی و عراقی آن فرش ها را به آستان مقدس امامین عسکریین (علیهما السلام) اهدا کردند و این با همت حاج محمدرضا لطفی در تهران و شیخ محمدحسین مؤید در کاظمین به انجام رسید.

پی نوشت:
[1] . میرزا حسین نورى، مستدرک الوسائل، ج 17، ص 25؛ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 6، ص 41، ح 6؛ شیخ طوسى، الامالى، ج 1، ص 287؛ سید هاشم بحرانى، مدینة المعاجز، ص 46، طبرى، دلائل الامامه، ص 18..

[2] . این مطالب تاریخى از مصادر و منابع ذیل استخراج شده است: المنتظم فى تاریخ الامم والملوک( ابن جوزى)، المسجد المسبوک( ملک الاشرف غسانى)، سفرنامه ابن جبیر، کتاب الحوادث( که به غلط آن را به ابن القفطى نسبت مى‏دهند و در واقع مؤلف آن شناخته شده نیست)، موسوعة العتبات المقدسه( جعفر الخلیلى)، تاریخ العراق بین احتلالین( عباس عزاوى)، مزارات اهل البیت و تاریخها( سید محمدحسین جلالى)، الامام الحسن العسکرى من المهد الى اللحد( سید محمدکاظم قزوینى)، الاعلام( خیرالدین زرکلى)، تاریخ التمدن الاسلامى( جرجى زیدان)، الکشکول المبوب( حاج حسین شاکرى)..

[3] . بزرگ خاندان جلائریه که بین سال‏هاى 739 تا 814 ه/ 1339 تا 1411 م حاکم عراق بود و بغداد را پایتخت حکومت خود قرار داد و آن‏گاه دامنه نفوذ خود را تا تبریز و آذربایجان و دیاربکر گستراند. وى از نژاد مغول و از طایفه‏اى است که بنیان‏گزار آن شخصیت مورد بحث یعنى شیخ حسن بزرگ، ملقب به« اولوس‏بک» بود. ایلخان ابوسعید او را والى آسیاى صغیر قرار داد، اما وى در سال 1339 م حکومت خودمختار اعلام کرد..

[4] . وى به شاه سلطان حسین معروف است. هنگام دست یافتن افاغنه به ریاست محمود افغان بر پایتخت دولت صفویه یعنى اصفهان، در سال 1135 ه/ 1722 م، از تخت شاهى به زیر کشیده شد و به زندان افتاد و در تاریخى که یادآور شدیم، در زندان کشته شد. از این رو در واقع سلطان حسین را باید آخرین شاه صفویه دانست. با این‏که پس از او فرزندش طهماسب ثانى بر تخت نشست و بعد از شاه عباس دوم به شاهى رسید. اما این دو نفر اسم شاه را داشتند و عملًا هیچ کاره بودند. براى اطلاع بیشتر ر. ک: فرهنگ فارسى( دکتر معین)، ج 5، ص 462 و 1006 بخش اعلام..