موضوع : پژوهش | مقاله

مقام های حضرت خضر (ع) در عراق

مجله فرهنگ زیارت مهرماه 1393 شماره 23

به باور عموم مسلمانان، خضر (ع) از اولیای الهی است که پس از نوشیدن آب حیات، عمر جاودان یافته و زندگی جاوید دارد. بااینکه نام خضر (ع) به صراحت در قرآن نیامده، در منابع روایی شیعه از پیامبران الهی دانسته شده که درباره نام و نسب او اختلاف نظر است. ازاین رو او را خضر (ع) می نامیدند که هرجا می نشیند یا نماز می گزارد، زمین زیر پایش سبز و خرم می شود. در باور مسلمانان، خضر (ع) موکل بر خشکی و الیاس (ع) موکل بر دریاهاست و هردو از زندگی جاوید برخوردارند. زندگی جاودان خضر (ع) سبب شده در بسیاری از سرزمین های اسلامی، زیارتگاه های فراوانی، مقام این پیامبر الهی دانسته شود. کشور عراق نیز از سرزمین های اسلامی است که بنا به گزارشی، حدود 150 محل در آن، مقام خضر (ع) دانسته شده است. برخی از این مقام ها در اماکن مقدس شیعی مانند مسجد کوفه و مسجد سهله واقع شده و برخی با الیاس (ع) مشترک است و مقام «خضر الیاس» نامیده می شود. این نوشتار پس از معرفی اجمالی حضرت خضر (ع) در باور شیعیان و بیان عمر جاوید او، برخی از مکان هایی که در کشور عراق، به عنوان مقام خضر نبی شناخته می شود را برای خواننده شرح می دهد.
نویسنده : احمد خامه یار صفحه : 109
مقدمه
حضرت خضر (ع) در اعتقاد عموم مسلمانان، از اولیای الهی است که از آب حیات نوشیده و عمر جاودان یافته است. مفسران مسلمان درباره شخصیت خضر اختلاف نظر دارند. گروهی از علما او را از پیامبران برشمرده اند و برخی نیز از بندگان صالح خداوند دانسته اند.

در قرآن نام خضر به صراحت نیامده است؛ اما بیشتر مفسّران، خضر را همان کسی می دانند که در قرآن، در جریان دیدار موسی (ع) با بنده ای صالح، در آیات 60 تا 82 سوره کهف، به وی اشاره شده است. بنا بر این دیدگاه، در آیه 65 این سوره، از خضر با تعبیر (عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً) یاد شده و او همان کسی است که موسی (ع) از وی طلب علم آموزی کرد و مدتی را نزد وی گذراند.

در منابع روایی شیعیان، خضر به عنوان یک پیامبر الهی با عمر بسیار طولانی معرفی شده است. شیخ صدوق حدیثی مبنی بر دیدار خضر در هیئت پیرمردی بلندقد و تنومند با رسول خدا (ص) و امیر مؤمنان (ع) در کوچه های مدینه روایت کرده است. روایاتی نیز مبنی بر حضور وی نزد اهل بیت پیامبر (ص) و تسلیت گویی به آنان برای وفات آن حضرت نقل شده است.

درباره نام و نسب خضر، در منابع تاریخی و تفسیری مسلمانان، اختلاف نظر فراوان است و گاه نام اصلی وی «تالیا» یا «بَلیا» پسر مَلکان گفته اند. درباره این که چرا خضر بدین نام ملقّب گشته نیز آمده است که او هرجا بنشیند یا نماز بگزارد، زمینِ زیر پا و اطراف آن سبز و خرّم می گردد. [1]

از آن جا که خضر و الیاس هر دو در این جهان زنده و جاویدند، گاه نزد برخی از جوامع مسلمان، خضر و الیاس همیشه همراه یکدیگر تصوّر می شوند. در باورهای مردم برخی مناطق، خضر موکل بر خشکی ها و الیاس موکل بر دریاهاست.

اعتقاد مسلمانان به زنده بودن و جاودانگی حضرت خضر (ع)، سبب پیدایش زیارتگاه های بسیاری منسوب به ایشان در بسیاری از مناطق اسلام بوده است؛ به گونه ای که در برخی از سرزمین های اسلامی از جمله ایران، عراق و شامات، می توان مقام ها، قدمگاه ها و زیارتگاه های فراوانی برای جناب خضر سراغ گرفت.

در کشور عراق، مقام های متعددی برای حضرت خضر (ع) وجود دارد که برخی از آنها در ضمن مکان های مقدس شیعیان همچون مسجد کوفه و مسجد سهله قرار دارد. با توجه به اتحاد و پیوستگی شخصیت خضر و الیاس (علیهما السلام) در باورهای عامه مردم عراق، شماری از مقام های خضر در این کشور به نام «خضر الیاس» شناخته می شوند. بر اساس یک گزارش، در عراق بیش از 150 مقام خضر شناخته شده است. این امر، برخی دولتمردان عراقی را به این فکر انداخته است تا ثبت مقام های خضر را در فهرست میراث جهانی یونسکو، به این سازمان پیشنهاد دهند.

در این نوشتار به معرفی و بررسی اجمالی شماری از مقام های خضر در این کشور پرداخته ایم. با توجه به تعداد فراوان این مقام ها و ممکن نبودن تحقیق میدانی و بازدید از آنها در حال حاضر، به مهم ترین و مشهورترین مقام های خضر، که در منابع چاپی و الکترونیک از آنها یاد شده، اکتفا کرده ایم.

1- مقام خضر در مسجد کوفه
مسجد اعظم کوفه از قدیمی ترین مساجد جهان اسلام و از مهم ترین مساجد مقدّس شیعه به شمار می آید. روایات متعددی که از ائمه (ع) در فضیلت این مسجد وارد شده، نشان دهنده جایگاه دینی والا و تقدّس آن پس از مسجدالحرام و مسجدالنبی است. در داخل صحن، شبستان و رواق های مسجد کوفه، محراب ها و مقام های متعدّدی منسوب به پیامبران الهی و امامان معصوم (علیهم السلام) وجود دارد که نشان دهنده محل حضور و نماز گزاردن آنها در این مسجد بر مبنای اقوال و روایات نقل شده در منابع حدیثی است. برای هر یک از این محراب ها و مقام ها نیز در کتب ادعیه مانند مفاتیح الجنان، اعمال و آداب خاصی بیان شده است.

از جمله مقام های موجود در مسجد کوفه، مقام حضرت خضر (ع) است که در رواق شمالی صحن مسجد، نزدیک مقام ابراهیم (ع) قرار دارد. در جریان آخرین بازسازی مسجد کوفه در یک دهه گذشته، بیشتر مقام های موجود در صحن و رواق های مسجد به صورت محراب های کوچکی از سنگ مرمر سفید بازسازی شده اند.

2- مقام خضر در مسجد سهله
مسجد سهله، دومین مسجد مقدس شیعیان در کوفه است که قدمت آن به سده اول هجری می رسد. همانند مسجد اعظم کوفه، در فضیلت مسجد سهله و ثواب نماز خواندن در آن، روایات بسیاری از ائمه (علیهم السلام) نقل شده است. در صحن و رواق های این مسجد نیز مقام هایی برای چند تن از پیامبران و امامان (علیهم السلام) وجود دارد که آداب و اعمال آنها در کتب ادعیه آمده است.

مقام های پیامبران در مسجد سهله، در چهار گوشه مسجد قرار دارد. مقام ابراهیم (ع) در گوشه شمال غربی، مقام ادریس (ع) در گوشه جنوب غربی، مقام هود و صالح (علیهما السلام) که به نام «مقام صالحین» شناخته می شود، در گوشه شمال شرقی، و مقام حضرت خضر در گوشه جنوب شرقی مسجد قرار دارد.

درباره ارتباط مسجد سهله با حضرت خضر، روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که ایشان، وجود خانه ادریس (ع) و «مناخ سوارکار» را از فضایل این مسجد بیان می کند و در پاسخ به سؤال راوی که می پرسد سوارکار کیست، خضر (ع) را معرفی می فرماید. [2]

3- مقام خضر در زیارتگاه حزقیال یا ذوالکفل پیامبر در «الکفل»
زیارتگاه ذوالکفل پیامبر (ع) در شهر کوچکی به نام «الکفل» در ساحل شرقی رود فرات در استان بابل، در حدود 50 کیلومتری جنوب شهر حلّه و 10 کیلومتری شمال کوفه واقع است. نام این منطقه در اصل «بَرملاحه» بوده و در منابع تاریخی و جغرافیایی اسلامی به این نام یاد شده است؛ [3] اما به علت وجود این زیارتگاه، امروزه به نام «الکفل» شهرت یافته است. از زیارتگاه های کهن و معتبر عراق به شمار می آید و مدفون در آن، بر اساس متون و منابع قدیمی و معتبر، حضرت حزقیال نبی (ع)، از پیامبران بزرگ بنی اسرائیل است. اما با توجه به نظر برخی مفسّران که لقب حزقیال را ذوالکفل دانسته اند، این زیارتگاه به مرور زمان به ذوالکفل شهرت یافته و حتی نام این منطقه را نیز تحت الشعاع قرار داده است.

زیارتگاه ذوالکفل، از بخش های مختلفی شامل گنبد و بارگاه، صحن، مسجد، مناره، کاروانسرا، بازار و حصار تشکیل شده و قدمت بیشتر بخش های آن به دوره ایلخانی بازمی گردد. مرقد حضرت حزقیال (ع)، در ضلع جنوبی شبستان قرار دارد و دارای گنبد مضرّس زیبایی است. در ضلع غربی شبستان، درِ کوچکی متصل به یک سالن وجود دارد که داخل آن، پنج قبر به چشم می خورد و صاحبان آنها، اصحاب حضرت حزقیال یا علما و احبار یهود ذکر شده اند. در سمت راست ابتدای همین سالن، اتاق کوچکی به ابعاد تقریبی 2 در 2 متر وجود دارد که به عنوان مقام خضر (ع) شناخته می شود. [4]

4- مزار خضر در شهر «هیت»
این مزار بر زمین مرتفعی که به همین نام (خضر) شناخته می شود، در فاصله یک کیلومتری از منطقه «کبیسه» از توابع شهر «هیت» در استان «انبار» واقع است. این مزار در واقع مقبره ای تاریخی است که از نظر معماری اسلامی بسیار ارزشمند و مهم است. بنای آن از سنگ و گچ ساخته شده و شامل اتاقی است مربع که ورود به آن از طریق یک ایوانچه به ابعاد 90/ 6 در 90/ 2 متر و ارتفاع 3 متر، واقع در ضلع غربی آن، امکان پذیر است. پلان اتاق مقبره از داخل 5/ 3 در 5/ 3 و از بیرون 30/ 5 در 30/ 5 متر است و در ضلع جنوبی بنا محرابی به ارتفاع 5/ 1 متر به چشم می خورد. اتاق مقبره دارای گنبد مخروطی شکل شانزده ضلعی مرتفعی است که بر روی ساقه ای هشت ضلعی استوار است. گنبد مزار به گنبد بنای موسوم به «دیر مار بهنام» در موصل شباهت دارد و با توجه به این که دیر مار بهنام از آثار دوره اتابکی است، قدمت مزار خضر در هیت را نیز می توان مربوط به همین دوره دانست. [5]

5- مزار خضر الیاس در بغداد
این مزار بر ساحل رود دجله، در سمت غربی بغداد واقع است و در مقابل آن، در سمت شرقی بغداد، «مدینة الطب» (شهرک پزشکی) قرار دارد. [6] بر اساس باور عامیانه رایج در عراق که حضرت خضر و الیاس (علیهما السلام) را یک شخصیت به نام «خضر الیاس» می پندارند، این زیارتگاه نیز به همین نام شهرت یافته است. در منابع تاریخی کهن، اشاره ای به وجود مزار خضر در بغداد به چشم نمی خورد. به عقیده سید عبدالستار حسنی، محل کنونی مقام خضر، منطبق بر محل زیارتگاه از بین رفته ای منسوب به «عون و معین» فرزندان امام علی (ع) است [7] که در متون تاریخی قرن ششم و هفتم هجری به آن اشاره شده است [8] و در مجاورت آن مقبره «سلجوقی خاتون» (دختر قلیج ارسلان سلجوقی و همسر خلیفه عباسی الناصر لدین الله) و متصل به این مقبره، رباط (خانقاه) موسوم به «اخلاطیه» وجود داشته است. این مجموعه به دستور الناصر عباسی در سال 584 ق در محله «رمله» احداث شده است. [9] مصطفی جواد و احمد سوسه، موقعیت محله «رمله» را همان محله «خضر الیاس» امروزی دانسته اند[10] که این نظر می تواند مؤید قول سید عبدالستار حسنی مبنی بر انطباق مزار خضر الیاس با زیارتگاه عون و معین باشد.

6- مزار خضر الیاس در «تلعفر»
تلعفر از شهرهای قدیمی استان نینواست که نام آن در اصل «تل اعفَر» یا «تل یعفر» بوده [11] و به مرور زمان به «تلعَفَر» تبدیل شده است. این شهر در منطقه ای کوهستانی میان موصل و سنجار قرار دارد. بر روی تپه ای در چهار کیلومتری جنوب تلعفر، زیارتگاهی برای حضرت خضر وجود دارد که نزد اهالی به نام «خضر الیاس» شناخته می شود. ساختمان زیارتگاه دارای دو گنبد مخروطی شکل ترک دار و مشابه گنبدهای رایج در موصل و شمال عراق است. اهالی منطقه عیدی به نام «عید خضر الیاس» دارند که تاریخ آن اولین پنجشنبه بعد از 17 فوریه هر سال میلادی است و در این روز گروه های زیادی از مردم به زیارت این مزار می روند. [12] گفته می شود که عوامل گروه تکفیری- تروریستی داعش پس از تسلط بر تلعفر، در روز چهارشنبه 25 ژوئن 2014/ 4 تیر 1393 این زیارتگاه را تخریب کردند. [13]

7- مزار خضر الیاس در «داقوق»
شهر داقوق که در گذشته «دَقوقا» نام داشته، امروزه در استان «کرکوک» در شمال عراق قرار دارد. در جنوب این شهر، نزدیک ساختمان دولتی، مزار دیگری برای خضر وجود دارد که به نام خضر الیاس شناخته می شود. این مزار در گذشته از نظر معماری قابل توجه و دارای تزئیناتی بوده، اما بر اثر بازسازی های مکرر، تزئینات خود را از دست داده است. [14]

8 و 9- مقام های خضر در شهر حلّه
در شهر حله دو مزار برای خضر وجود دارد. مزار اول در محله «اکراد» در مرکز شهر حلّه، نزدیک مزار «ورّام بن ابوفراس حلّی» قرار دارد. این مقام شامل اتاق مربع کوچکی است که در کنار آن مسجد و حسینیه ای نیز وجود دارد. مزار دوم در محله «کریطعه»، نزدیک محله «جامعین» قرار دارد و البته بنا بر قولی، قبر یکی از علما دانسته شده است. این مقام شامل اتاق مربعی به طول ضلع پنج متر با گنبدی بزرگ است که در میان یک صحن قرار دارد. در میان اتاق قبری وجود دارد که برروی آن، پنجره ای آلومینیومی نصب شده است. [15]

10- مقام خضر در «هاشمیه» در استان بابِل
این مقام در منطقه «هاشمیه» در استان بابِل، نزدیک جاده اصلی میان دو منطقه «قاسم» و «حمزه غربی» قرار دارد. ساختمان آن شامل اتاقی است که متصل به آن از بیرون، یک رواق وجود دارد. [16]

11- مقام خضر در روستای «ابوسمیچ» در استان بابِل
این مقام در روستای «ابوسمیچ» از توابع «محاویل» نزدک منطقه «الکفل» واقع است و در فاصله حدود 300 متر از این مقام، مرقد عباس بن امام موسی کاظم (ع) قرار دارد. ساختمان مقام خضر شامل اتاقی با گنبد سبز رنگ است. [17]

12 و 13- مقام های خضر در منطقه «اسکندریه» در استان بابِل
در منطقه «اسکندریه» در 40 کیلومتری جنوب بغداد و در شمال استان بابِل، دو مقام به نام حضرت خضر (ع) وجود دارد که هر دو در ساحل شرقی رود فرات، اما در فاصله 10 کیلومتری از یکدیگر قرار دارند.

14 و 15- مقام های خضر در بصره
«عبدالقادر باش اعیان» در کتاب خود به وجود دو مقام منسوب به خضر در بصره اشاره کرده است که مقام اول در محله «صبخه» بزرگ واقع است و مقام دوم در محله «نظران» قرار دارد و به نام «خضر ابوحدید» شناخته می شود. [18] عادل الحسنی در کتاب خود، مکان دو مقام خضر در بصره را نزدیک «ربان» و منطقه «الزریجی» مشخص کرده است. [19]

16- مقام امام خضر در سامراء
نویسنده کتاب تاریخ سامراء، به وجود گنبدی در منطقه «اصطبلات» در جنوب سامرا اشاره کرده است که نزد اهالی به مقام خضر یا امام خضر شناخته می شده و قبری در آن وجود نداشته است. [20] از وضعیت کنونی این زیارتگاه اطلاعی به دست نیامد.

سایر مقام ها
علاوه بر مقام های یاد شده، مقام های دیگری نیز وجود دارد که تنها از موقعیت جغرافیایی برخی از آنها مطلع شده ایم. این مقام ها عبارت اند از:

1- شهرک «اسحاقی» از توابع شهر «بلد» (میان بغداد و سامرا)؛

2- شهر «خانقین» در استان «دیالی» (در غرب عراق)؛

3- شهر «خالص» در استان دیالی (در غرب عراق)؛

4- منطقه «جدیدة الشط» از توابع خالص در استان دیالی؛

5- بازار بزرگ شهر «مندلی»، در استان دیالی، که به نام «خضر الیاس» یا «خدر زنده» شناخته می شود؛

6- منطقه «لطیفیه» در 35 کیلومتری جنوب بغداد در استان بابِل؛

7- شهر «خضر» در 32 کیلومتری جنوب شهر سماوه، در استان «مُثنّی» در جنوب عراق؛

8- منطقه «طلیعه» در استان «دیوانیه» در جنوب عراق.

پی نوشت:
[1] . براى آگاهى بیشتر درباره خضر، ر. ک: مدخل« خضر»( نوشته احمد مهدوى دامغانى و مهران افشارى) در دانشنامه جهان اسلام، ج 15، ص 554- 564؛ مدخل« خضر»( نوشته مهران افشارى) در دایرةالمعارف تشیّع، ج 7، ص 152- 154.

[2] . شیخ طوسى، تهذیب الاحکام، ج 3، ص 252.

[3] . یاقوت حموى، معجم البلدان، ج 1، ص 403.

[4] . براى آگاهى بیشتر درباره زیارتگاه ذوالکفل یا حزقیال، ر. ک: محمدسعید الطریحى،« مشهدالنبى حزقیال ذوالفکل»، مجله الموسم، شماره 2 و 3، ص 353- 357.

[5] . عطا الحدیثى و هناء عبدالخالق، القباب المخروطیة فى العراق، ص 67 و 69.

[6] . عادل الحسنى، دلیل العتبات والمراقد فى العراق، ص 101؛ الأمالى الحسنیة،http ://amali .kateban .com /entry 5021 .html .

[7] . الأمالى الحسنیة،http ://amali .kateban .com /entry 5021 .html .

[8] . از جمله، ر. ک: رحلة ابن جبیر، ص 202؛ تاریخ ابن الساعى، الجزء التاسع، ص 255.

[9] . ر. ک: ابن‏اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 12، ص 26؛ یاقوت حموى، معجم الادباء، ج 5، ص 2262.

[10] . مصطفى جواد و احمد سوسة، دلیل خارطة بغداد المفصّل، ص 185.

[11] . ر. ک: معجم البلدان، ج 2، ص 39.

[12] .« المراقد والمشاهد الدینیة فى تلعفر»،http ://www .majalisna .com

[13] .« داعش تختطف ترکمان شیعة وتدمر مزارات»، روزنامه بحرینى الوسط، العدد 4314، دوشنبه 30 ژوئن 2014/ 2 رمضان 1435.