نویسنده:دلارام شجاعی باغینی
منبع:روزنامه جام جم

حتما تا به حال با افرادی مواجه شده اید که مرتب چشمک می زنند یا حرکتهای شکلک گونه انجام می دهند یا در صحبت کردن ، مدام از کلمات یا واژه های بیجا و تکراری استفاده می کنند. ممکن است به نظر نرسد اما بسیاری از افراد این حالتها را در زندگی خود تجربه کرده اند. بسیاری از والدین از حرکات شکلک گونه ، تکان دادن غیر ارادی پا ، بازی کردن و کندن موهای سر و صورت یا تکیه کلامهای تکراری فرزندانشان شکایت دارند.این حرکات که به اصطلاح تیک نامیده می شود عامل مراجعه بسیاری از خانواده ها به پزشک است.تیک نوعی پرش ناگهانی یا انقباض غیرارادی عصبی است که می تواند به صورت مزمن یا زودگذر در کلام یا رفتار ظاهر شود. شدت تیکها در طول زمان ممکن است ثابت باشد، یا به طور متناوب نوسان داشته باشد. برخی افراد قادرند تیکهای خود برای چند دقیقه یا حتی چند ساعت سرکوب کنند ، اما بیشتر مبتلایان از وجود تیک خود آگاهی ندارند یا قادر به مقاومت در برابر آن نیستند. تیکها با افزایش استرس ، خستگی ، هیجانات مثبت و منفی و گرما تشدید می شوند و هر چه بیشتر حواس فرد مبتلا به تیک معطوف شود، تیک نیز افزایش می یابد. هنگامی که فرد کاملا غرق انجام فعالیتی شود، به طوری که تمام حواس خود را متمرکز آن فعالیت خاص می کند، تیک نیز کاهش می یابد و یا کاملا ناپدید می شود. معمولا 25درصد کودکان دچار تیک می شوند که در این میان سهم پسران 4 برابر دختران است. اغلب تیکها با افزایش سن کودکان محو و برطرف می شوند اما در مواردی نیز ممکن است تیک در بزرگسالی نیز تداوم داشته باشد.
 

کلامی و رفتاری

به طور کلی تیک در 2 شکل تیک کلامی و رفتاری دیده می شود. در هر دو نوع آن با انواع ساده و مرکب روبه رو هستیم که مشخصه اصلی آن تکراری ، کلیشه ای و ناموزون بودن آن است.تیک ساده مدت کوتاهی به طول می انجامد و بندرت بیشتر از یک ثانیه تداوم می یابد که در بیشتر موارد پس از چند هفته یا چند ماه خود به خود از میان می رود.تیکهای حرکتی در نوع ساده شامل : چشمک زدن ، حرکات پرتابی کردن ، بالا انداختن شانه و حرکتهای شکلک گونه ناحیه صورت است.تیکهای حرکتی مرکب چندین گروه عضلانی را شامل می شوند و به اشکالی مانند رفتارهای نظافتی ، بوییدن اشیا ، تقلید حرکات و رفتار بالاپریدن ، لمس کردن ، پا به زمین کوبیدن ، رفتارهای آرایشی ، خودزنی و گاز گرفتن خود مشاهده شده است.تیکهای آوایی هم در نوع ساده آن می تواند شامل صاف کردن گلو، سرفه ، بالا کشیدن بینی ، خرناس و در نوع پیچیده شامل بیان یک جمله یا یک تکیه کلام یا یک ناسزا باشد.به کار بردن مکرر واژه هایی مانند چیز، مثلا، به قول معروف ، در واقع ، به اصطلاح و... را می توان از جمله مواردی ذکر کرد که بارها در گفتگوهای افراد شنیده می شود. به کار بردن تکراری واژه ها در برخی موارد موجب واکنش های منفی افراد می شود اما بیشتر موارد، طرف گفتگو توجه چندانی به آن نمی کند.
 

اختلالات شایع

رفتارهای تیک گونه بیشتر در میان کودکان شایع است و یکی از شایع ترین مشکلات روان پزشکی کودک و نوجوان هستند. شیوع مجموع اختلالات تیک چندان مشخص نیست ، ولی تخمین زده می شود که میان 5 تا 25 درصد کودکان سنین مدرسه نوعی از اختلال تیک را تجربه کرده باشند. تفاوت واضحی نیز در شیوع این اختلال بین پسرها و دخترها دیده نشده است.بررسی های انجام شده از سوی انجمن روان شناسان امریکا نشان می دهد تقریبا 13 درصد پسران و 11 درصد دختران به این عارضه دچار می شوند. بر این اساس کودکان در سنین 7 تا 11 سالگی بیشترین میزان تیک را از خود نشان می دهند و این حالت ممکن است تا سنین میانسالی ادامه یابد. این اختلال حتما پیش از 18 سالگی شروع می شود. البته معمولا تیکهای حرکتی تا سن 7 سالگی و تیکهای صوتی تا 11 سالگی خود را نشان می دهند.
 

علت چیست؟

تصور بیشتر افراد این است که تیکها نشانه ای از اضطراب و ناراحتی عصبی کودک هستند و حتی بروز تیکها را به وجود ناملایمات و ناراحتی هایی در خانواده یا مدرسه و محیط کودک نسبت می دهند. اما واقعیت این است که باوجود این که تیکها ممکن است در موقعیت های اضطراب آور و پر استرس تشدید شوند ، برای آنها بیشتر علل زیست شناختی مطرح است.اگرچه هنوز عواملی از قبیل نژاد، وضعیت اجتماعی و اقتصادی ، در بروز و تشدید تیک ثابت نشده است ولی بعضی از محققان معتقدند این اختلال در نژاد قفقازی و شرقی شایع تر است.در مواردی دیده شده که بعضی مبتلایان ، دارای سابقه خانوادگی و یا فامیلی هستند. این موضوع نشان دهنده آن است که احتمالا یک عامل ژنتیک یا زیستی می تواند در بروز آن دخیل باشد. همچنین واسطه های شیمیایی مختلفی به عنوان عوامل دخیل در بروز تیکها شناسایی شده اند. حتی مشاهده شده است که برخی از انواع تیکها به دنبال عفونت های خاصی ظاهر می شوند که دلیلی برای دخالت سیستم ایمنی بدن در بروز تیکهاست.
عوامل محیطی ، عاطفی و هیجانی نیز از جمله مواردی شناخته شده اند که در تشدید تیک موثرند. به این شکل که افرادی که دارای تیک هستند، در مواجهه با موقعیت های استرس زا و مشکلات اضطراب آور، پرش عصبی آنها تشدید شده و بعکس در مواقعی که محیط آرام است و ترس ، وحشت و نگرانی وجود ندارد، این عمل به حداقل می رسد.به هر حال ، آنچه مشخص است این است که هر چند عوامل روان شناختی در تشدید تیکها موثرند، این عوامل زیست شناختی هستند که نقش مهمتری در پیدایش این اختلال دارند و شواهدی از این که استرس یا اضطراب باعث به وجود آمدن تیکها شوند، وجود ندارد.
 

تیک حرکتی و صوتی

نوع خاصی از اختلالات تیک موسوم به اختلال توره است که شامل بروز هر دو نوع تیک حرکتی و صوتی در یک کودک در دوره ای بیش از یک سال است.در این اختلال ، معمولا تیکهای اولیه حرکتی در ناحیه صورت و گردن شروع می شود و با گذشت زمان به نواحی پایین تر بدن گسترش می یابد و پس از چند سال نیز تیکهای صوتی ظاهر می شوند. این اختلال ، اختلالی نادر است و میان بروز آن و اختلال نقص توجه / بیش فعالی وسواس های فکری و عملی ارتباطاتی مشاهده شده است.
 

تیک یا ادا؟

نکته بسیار مهم در اختلالات تیک ، افتراق آن از بعضی حرکات قالبی و تکراری کودکان مثل کوبیدن سر، تاب دادن بدن یا ناخن جویدن است.در چنین حالاتی حرکات معمولا ارادی است و باعث تسکین و آرامش کودک می شوند، در حالی که تیکها ماهیتی غیرارادی دارند و با ایجاد آرامش در کودک نیز همراه نیستند و حتی به درجاتی نیز باعث ایجاد تنش و اضطراب می شوند. تیکها ممکن است در موقعیت های اضطراب آوری مثل سر جلسات امتحان تشدید شوند و در مقابل در موقعیت های آرامش بخش تخفیف یابند. این حرکات یا اصوات اغلب ولی نه همیشه هنگام خواب از میان می روند.
 

درمان می شود

بیشتر تیکهایی که تازه آغاز شده اند، مسیر محدود و گذرایی دارند و به سمت اختلال جدی تری پیش نمی روند و حداکثر در طی دوره های استرس آور عود می کنند. اما معدودی از تیکها نیز بیش از یک سال طول کشیده و یا ندرتا به سمت اختلال توره پیشرفت می کنند.تیکهایی که بتازگی آغاز شده اند، اغلب نیاز به درمان ندارند. توصیه مناسب به والدین و اطرافیان کودک مبتلا به تیک این است که توجهی به تیکها نداشته باشند، چرا که تمرکز روی تیک ، باعث تشدید آن می شود. به اطرافیان باید این موضوع را گوشزد کرد که انتظارت بیش از حد و فشار آوردن روی فرد برای ترک یا کاهش این رفتارها نه تنها مفید نیست ، بلکه نتیجه عکس می دهد و باعث تشدید آن می شود.لازم است والدین در جریان تربیت فرزندان خود، سن و ظرفیت آنها را بدقت در نظر بگیرند و از شیوه تربیتی مبتنی بر تشویق به جای تنبیه استفاده کنند. یعنی در مواقعی که کودک تیک ندارد به وی بیشتر توجه و نگاه کنند و بیشتر با او صبحت و یا او را مورد نوازش قرار دهند و بعکس در مواقعی که حالتهای تیک را از خود نشان می دهد، بی اعتنایی کنند و وانمود کنند که این حرکات او را نمی بینند. وجود این عارضه گاهی مواقع از چند هفته تا چند ماه به طول می انجامد ودر مواردی هم به چند سال می رسد. از جهت دیگر امکان دارد حالت پرش گونه پیدا کند و ازنقطه ای به نقطه دیگر منتقل شود.توجه داشته باشید اگر همین تیکها نیز با ایجاد اختلال در عملکرد معمول تحصیلی یا ارتباطی کودک همراه باشد یا باعث ناراحتی های هیجانی در کودک شده باشند، نیاز به ارزیابی و معاینات عصبی دقیق و انجام مداخلات دارویی و غیر دارویی مقتضی از سوی پزشک متخصص دارند.در مواردی که تیکها بیش از یک سال طول کشیده باشند، شدت و تواتر تیک زیاد شده باشد، اختلال عملکرد تحصیلی و ارتباطی کودک ایجاد شود یا مشکلات اجتماعی برای فرد ایجاد شود باید به پزشک مراجعه کرد و نیاز به مداخلات دارویی و غیر دارویی تخصصی است.
 

باورهای غلط

در مجموع تیکها از اختلالات نسبتا شایع روان پزشکی کودک و نوجوان هستند و با توجه به نگرشهای غلط و تصورات اشتباهی که عموم مردم بخصوص در مورد علت این اختلال دارند ، شاید خانواده ها چندان تمایلی به مراجعه برای درمان این اختلال در کودک خود نداشته باشند و ضروری است که همه به ابعاد زیست شناختی این اختلال آشنا باشند تا با مراجعه سریع و شروع به موقع مداخلات درمانی لازم ، از ایجاد مشکلات عملکردی و هیجانی مهمتر در کودکان و نوجوانان مبتلا پیشگیری شود.